Mirtemirning hayoti va ijodi. «Surat» lirik qissasi
Reja:
- Shoirning hayot va ijod yo’li.
- Mirtemir – lirik shoir.
- «Surat» lirik qissasining ijodiy tarixi.
- Asardagi obrazlar.
Bayoni
Mirtemir 1910-yili, bug’doy o’rog’ida, Turkiston shahriga qarashili Iroq qishlog’ida dunyoga keldi. Otasi dehqon va chorvador, ona tomondan bobosining qo’lida xat-savod chiqardi. Keyin shu qishloqdagiAsfandiyor degan «no’g’oy domla»ning maktabida o’qidi. 11 yoshida Toshkentga kelib, Almaiy nomidagi ish maktabiga joylashdi. Oradan ikki yil o’tgach, Yangi shahardagi O’lka o’zbek bilim yurtiga o’qishga kirdi.
Mirtemir bilim yurtida o’qub yurgan kezlarida she’riyatga qiziqib, 1926- yilda yoshlar gazetasida «Tanburim tovushi» degan dastlabki she’rini e’lon qildi. 1928-yili esa uning nomini yoshlar orasida mashhur qilgan «Shu’lalar qo’ynida» degan ilk she’rlar to’plamnashr etildi.
Mirtemir 1929-yili bilim yurtini bitirib, Samarqanddagi Pedagogik akademiyasiga o’qishga kiradi. Ayni paytda u O’zbekiston Respublikasi Ijroya Qo’mitasi raisi Yo’ldosh Oxunboboyev bilan turli safarlarda birga bo’lib, uning nutq matnlarini yozib berishda ishtirok etadi. Ammo «Zafar» (1929), «Qaynashlar», «Kommuna», «Bong» (1932) singari to’plamlari ketma-ket nashr etilgan, she’riyat muxlislari o’rtasidagi shuhrati tobora ortib borayotgan Mirtemirni ko’ra olmagan ayrim shoir va tanqidchilar uning «feudal oila»da tug’ilgani, ocherklarida Cho’lpondan ko’chirmalar keltirgani va boshqalar haqida matbuotda «chirmanda chaladilar» Hasadchilarning yosh shoirga qarshi boshlagan xurujlari natijasiz qolmaydi. NKVD xodimlari 1932-yil 7-avgust kuni 22 yashar Mirtemirni Samarqandda qamoqqa oladilar. Shoirni Y. Oxunboboyevning shaxsiy kotibligi ham NKVD changalidan saqlab qololmaydi.
Samarqandda qamoqqa olingan Mirtemir etap bilan Toshkentga yuboriladi. U Qo’yliqdagi mehnat-tuzatuv lagerida ekanligida jajji qizi ham, onasi ham vafot etadi. Mahbus 1934-yilning o’rtalarida Moskvadagi Dmitrov lageriga etap bilan yuboriladi va Moskva – Volga kanali qurilishida ishlaydi.
Yosh shoirning Sovet davlati oldida birorta aybi ham yo’q edi. Shuning uchun u 1935-yilning boshlarida afv etilib, ona yurtiga sog’-omon qaytadi. Lekin Mirtemir qalbiga yoshlik yillarida kelib sanchilgan tig’ shoirning butun hayotiga chuqur iz qoldirib ketadi.
Mirtemir 30-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab sharoit taqozosi bilan ko’proq tarjima bilan shug’ullanadi hamda A.S. Pushkin va T.G.Shevchenko she’rlari, Sh.Rustavelining «Yo’lbars terisini yopingan pahlavon» dostonini va boshqa asarlarni o’zbek tiliga tarjima qiladi. Ayni paytda «Ajdar» (1935), «Dilkusho», «Suv qizi» (1937), «Oysanamning to’yida» (1938), «Qo’zi» (1939) kabi dostonlarini yozadi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Mirtemir O’zbekiston radio qo’mitasi (1941) va O’zbekiston Davlat nashriyotida (1942) muharrir, Opera va balet teatrida adabiy emakdosh (1943-44), 50-60-yillarda esa O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasda adabiy maslahatchi, Badiiy adabiyot nashriyotida muharrir vazifalarida xizmat qiladi.
Mirtemirning adabiy merosi she’riyat, dramaturgiya («Birinchi prezident» pyesasi), publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalar hamda tarjima asarlarini o’z ichiga oladi. Mirtemir o’zbek adabiyoti taraqqiyotiga, birinchi navbatda, shoir sifatida katta hissa qo’shgan. Uning she’riy ijodi esa she’rlar, qo’shiqlar va dostonlardan iborat. Shu bilan birga, Mirtemir yuqorida tilga olingan tarjimalaridan tashqari, A.S. Pushkinning «Ruslan va Ludmila», M.Y.Lermontovning «Ismoilbek», «Savdogar Kalashnikov haqida qissa», N.A.Nekrasovning «Rusiyada kim yaxshi yashaydi?» dostonlari, Genrix Geyne, M.Gorkiy, Pablo Neruda, nozim Hikmat, Abay, Mahtumquli, Berdaq, Samad Vurg’un asarlari va «Manas» qirg’iz eposining 1-kitobini o’zbek tiliga mahorat bilan o’girib, adabiyotimiz xazinasini tarjima asarlar bilan boyitgan.
O’zbekiston xalq shoiri Mirtemirga vafotidan keyin 2002-yilda «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni berilgan.
«Surat» lirik qissasi
«Surat» lirik qissasi. Mirtemir doston janrida damarali ijod qildi. Bu dostonlar orasida xalq ertaklari motivlari asosida yozilganlari ham, zamonaviy mavzudagilari ham, shuningdek, «Farg’ona» singari lirik dostonlar ham bor.
Mirtemirning lirik doston janriga yaqin «Surat» deb atalgan yana bir asari borki, shoir bu asar janrini «Lirik qissa» deb belgilagan. Yana shuni aytish joizki, shoir bu asarning avtobiografik xarakterga ega ekanligini yashirish kaqsadida va yana bir tomoni, 1956-1957-yillarda yozilgani uchun uni shu davr ijodining porloq mahsuli – «Qoraqalpoq daftari» she’ri turkumiga kiritgan.
«Surat» bir necha lirik she’rlardan tarkib topgan. Bu she’rlari mustaqil she’r sifatida ham o’qish va ularda zavq-shavq olish mumkin. Ammo ayni paytda ular o’zaro yagona lirik sujet mehvariga terilgani uchun bizni bosh qahramonning mashaqqatli muhabbati taqdiri bilan tanishtiradi. Shu ma’noda shoir asar janrini lirik qissa deb to’g’ri belgilagan.
Qissada tasvirlanishicha, asarning bosh qahramoni Toshlon to’rt yillik (Surat, surat, nega sen tilsiz? Seni asrab to’rt yil qo’ynimda seni kuta… Topinardim, o’pardim… essiz !) jangda (Gunohim ne? Jangda bo’lganim, qon kechganim, ming bor o’lganim?), demak, Ikkinchi jahon urushi frontlarida jang qilgan paytda uning halok bo’lganligi haqida xabar tarqaladi. Shundan keyin Toshlonning sevimli yori undan umud uzib, boshqa bir kimsaga turmushga chiqadi. Urushdan osmon-eson qaytgan Toshlon bu xoinlikka duch kelib, falakning adolatsizligidan eziladi, iztirob chekadi.
Oradan yillar o’tib, bevafo yor tufayli qalbdan oqqan jarohat qonlari to’xtaydi. Yurak yaralari hayotning boshqa voqealari ta’sirida malham topadi. Ammo ittifoqqa chiqib qolgan bevafo yorning surati Toshlon qalbidagi eski jarohatni tag’in yangilab yuboradi. Lirik qissa Toshlon hayotining xuddi shu soniyadan boshlanadi.
Mirtemir hayotidan yaxshi xabardor bo’lmagan ayrim adabiyot shinavandalari lirik qissa sujetidagi ana shu nuqtadan noto’g’ri xulosa chiqarib, shoirning 1941-1945-yillar urushida ishtirok etgan, deb o’ylagan va shu taxmin asosida qissada tasvirlangan voqeaning uning o’ziga nisbat bergan holat ong bo’lmagan. Hozirgi kitobxon esa bu asarda Ikkinchi jahon urushida ishtirok etgan va asarda Toshlon ismi bilan harakat qilgan sobiq jangchining ruhiy hayoti tasvirlangan, deb o’ylashi mumkin.
Yuqorida aytganimizdek, Mirtemir 22 yoshida qatag’onning achchiq tuzini yalagan va bu dahshatli voqea shoirning butun hayotida chuqur iz qoldirgan. Ushbu lirik qissada shoir o’z hayoti lavhalarini tasvir etgan, ammo u o’zdardini doston qiladigan kishilar qavmidan bo’lmagani uchun ruhiy iztirobi bilan bog’liq voqealari qoraqalpoq yigiti Toshlon obrazi orqali aks ettirgan:
Gunohim ne? Jangda bo’lganim,
Qon kechganim, yuz bor o’lganim?
Diydoringni unutolmayin,
O’limlardan hatlab kelganim?
Bu satrlarda shoirning Moskva-Volga kanali qurilishida kechgan azobli hayoti va o’limlarni hatlan kelgani o’z ifodasini topgan.
Shunday qilib, Toshlon – bu Mirtemirning o’zi. Ya’ni shoir ushbu asarda Toshlon nomi bilan harakat qilmoqda.
Toshlon eski qog’oz, hujjat va rasmlar orasidan ittifoqqa sobiq yorning suratini topib oladi. Uning xayolida bu bevafo yor bilan ilk uchrashuvlar, u bilan kechgan baxtli daqiqalar birma-bir gavdalanadi:
Sen kelgin tong chog’ida,
Sen kelgin naq tong misol.
Tong balqib yonog’ingda,
Ko’zlaring o’ynata ol!…
Sen kel tush paytida ham,
Daryoda etgin misol.
Sochlari to’zg’it bir dam,
Dilni ham qo’zg’ata ol!…
Mirtemirning, demak, Toshlonning yori mashhur raqqosa bo’lgan. Shoir uni yod etganida qo’shiq va radslar olamida kechgan oqshomlarning xotiraga kelishi tabiiy. Shuning uchun ham bevafo yor Toshlon xotirasida jonlanar ekan, shoir she’riy nutqda qo’shiq va raqslarning o’ynoqi ritmlaridan mohirlik bilan foydalanadi. Toshlon faqat shu syrat orqali emas, balki sobiq raqqosa xotinini sahnada ko’radi, u bilan yuzma-yuz keladi. Hatto uning mehrli munosabatini sezadi. Ammo…
Shunday paytlarda uning ko’nglidan turli ziddiyatli tuyg’ular o’tadi:
Esiz, ayoz tunlar, uyqusiz tunlar!
Jang va burch. Yor hajri. Qatma-qat jafo.
Nahot men seni deb bo’ldim tutunlar?
Nahot shunday dilbar beburd, bevafo?.
Toshlon (Mirtemir) shu vaqtda respublikaning mashhur siymolaridan biri. Hurmat va izzat og’ushida.
Sobiq yor endi unga sirli-sinoatli xatlar yozadi:
Xating, jahon, obdon beta’sir,
Uzilgan ip nechuk bog’lanur?
O’zing, axir, saqlayapsan sir,
O’z aybingdan qalbing dog’lanur…
Bazmlarning guli bo’lganing –
Yolg’on bo’lsa, boq-chi ko’zimga.
Maqtovlarning quli bo’lganing –
Yolg’ol bo’lsa, ayt-chi o’zimga!
Asar ana shunday dramatic voqealarning lirik ifodasi, Toshlon ruhiy hayotining kundaligi sifatid yozilgan.
Demak, asarda ikki qahramon – Toshlon va Oysuluv obrazlari yaratilgan. Asarda tasvir etilgan voqealar Toshlon tilidan bayon etilgani uchun biz bosh qahramon obrazi mohiyatini uning ruhida kechgan o’zgarishlar, jarayonlar tasviri orqali idrok etamiz. Bu ruhiy o’zgarish va jarayonlar esa uning nafaqat jang-u jadallarda qon kechgan, balki muhabbbat fojialari ham boshidan kechirgan, ammo hecha narsaga qaramay, yuksak insoniy fazilatlarini saqlab qolgan oliyjanob inson sifatida gavdalanadi.
Endi Oysuluv obraziga kelsak…
Lirik qissa davomida biz Oysuluvning bevafo ayol sifatidagi qiyofasi bilangina emas, ayni paytda Toshlon muhabbatini qozongan ayol sifatida ham idrok etamiz. Ehtimol, Toshlonning qalbida hali ham o’sha muhabbat cho’g’i so’nmagandir. U go’zal ayol.
Mirtemir uning go’zal qiyofasini Toshlon nigohi orqali tasvirlab, yozadi:
Tasviringga no’noqman, nochor.
Menga qoldi surating yodgor.
O’xshashingni topolmayman hech
Bu malohat faqat senda bor.
Hammasidan kulishing yaxshi,
Dilkash, munis turishing yaxshi.
Ko’kragimga boshingni qo’yib,
Taslim bo’lib turishing yaxshi.
Lirik qissa ana shunday baland pardada aytilgan, suratdagi sohibjamolning siymosi – tashqi va ichki go’zalligi o’tli bo’yoqlar bilan chizilgan, Leonardo da Vinchining sehrli mo’yqalamiga mansub «Jokonda» bilangina raqobatda bo’la oluvchi ayol surati Oysuluvga, balki, umuman, o’zbek ayoliga qasida o’laroq jaranglaydi.
Shoir o’z hayotining achchiq xotiralardan iborat sahifasi asosida yozilgan bu asarda birorta nola, o’kinish, ranjish, la’nat o’qish kabi hollarning yo’qligi, aksincha, unda tiniq va toza insoniy tuyg’ular tarannum etilgani muallif qalbining ulug’ligidan, Mirtemirning inson sifatidagi go’zalligi va oliyjanobligidan darak beradi.
