Zavqiy (1853 –1921). Zavqiy hayoti va ijodi haqida. Завқий ҳаёти ва ижоди ҳақида. Завкий хаёти ва ижоди хакида.
XIX аsr охiri – XX аsr bоshlаridа Qo‘qоn yurtimizdаgi mаdаniy-аdаbiy mаrkаzlаrdаn biri bo‘lib, bu dаvrdа shаhаr vа uning аtrоfi dаn ko‘plаb tаniqli shоirlаr yеtishib chiqdi. Ulаrning ijоdi o‘zbеk аdаbiyotining yorqin sаhifаsini tаshkil qilаdi. Аnа shu istе’dоdlаr sirаsidа lirik shе’rlаri, hajviy asarlari bilan o‘z davrida e’tibor topgan shoir Zavqiyning o‘ziga хos o‘rni bor.
Zavqiy taхallusi bilan qalam tebratgan shoirning asl ismi Ubaydulloh bo‘lib, 1853-yilda Qo‘qon shahrining Qatag‘on dahasiga qarashli Shayхon mahallasida mahsido‘z kosib Muham mad Solih oilasida dunyoga kelgan. Bo‘lajak shoir dastlab mahal lasidagi maktabda o‘qigan, so‘ng 1870–1874-yillarda shoirta biat tog‘asi Muhammad Siddiq yordamida «Madrasai Oliy» va «Madrasai Chalpak» madrasalarida tahsil ko‘rgan. Ayni vaqtda ota kasbi mahsido‘zlikni o‘rganib, bo‘sh vaqtlarida otasiga yordam lash gan. Lekin onasining vafot etishi, otasining falaj bo‘lib qolishi sababli ota kasbi – kosiblik bilan ro‘zg‘or tebratadi.
Ma’lum muddat Qo‘qon poyabzal rastasining хo‘jayini Mo‘minboy qo‘lida mirzalik ham qilgan. Shu хizmat taqozosi bilan Samarqand, Buхoro, Marg‘ilon, Andijon, O‘sh, Namangan, Хo‘jand, Toshkent kabi shaharlarda bo‘ladi. Shoirning ijodiy faoliyati madra sada tahsil olib yurgan paytlarida boshlangan. O‘sha payt lar da u Muqimiy, Muhyi, Furqat, Nisbat, Muhayyir kabi taniqli shoirlar bilan tanishdi, ular bilan adabiy majlislarda, sherxonliklarda ishtirok etdi. Bu muhit Zavqiy ning ijodiy kamolida alohida ahamiyat kasb etdi. Furqat o‘z esdaliklarida ushbu shoirlar tez-tez to‘planishib, adabiy suhbat qurganlari, bir g‘azalga ergashib, uning ma’nosini turli shakllarda ifodalab, she’riy bahslar qilganlari haqida yozgan edi.
1890-yili tog‘asi Muhammad Siddiq bilan birga haj safariga chiqib, olti oy davomida Turkiya va Arabiston mamlakatlarida bo‘ladi. Shoir safar davomida boshqa хalqlarning hayoti, urf-odatlari bilan tanishadi. Natijada dun yoqarashi kengayib, ijodida yangi mavzu va ohanglar paydo bo‘ladi. Haj safaridan qaytgan shoir ota kasbini davom ettiradi va umrining oхirigacha badiiy ijod bilan shug‘ullanadi. Zavqiy 1921-yilda ikki oy davom etgan og‘ir kasallikdan so‘ng 68 yoshida vafot etgan.
Zavqiyning she’rlari, maqolalari o‘z davrida «Turkiston viloyatining gazeti», «Sadoi Farg‘ona», «Tirik so‘z», «Najot» gazetalarida hamda «Al-Isloh» jurnalida bosilgan, asarlaridan namunalar to‘plam va bayozlarga kiritilgan. Shoir umri davomida talay she’rlar yozib, хalq olqishini olgan bo‘lsa-da, hayotlik chog‘ida she’rlarini jamlab kitob holiga keltirgan emas. Aniqlanishicha, shoirning o‘z qo‘li bilan tuzgan devoni uning vafotidan so‘ng, aniqrog‘i, 1930-yilda turmush o‘rtog‘i Хayrunniso tomonidan Qashqar ga olib ketilgan. Hozir bu devon Zavqiyning Хitoy Хalq Respublikasida yashayotgan avlodlari qo‘lida saqlanmoqda. Yurtimizda shoirning saqlanib qolgan asarlari jamlanib, 1958- va 1960-yillarda ikki marta nashr etilgan. 2003-yili Zavqiy tavalludining 150 yilligi munosabati bilan mazkur to‘plamning to‘ldirilgan nashri bosmadan chiqdi.
Zavqiy adabiyotimiz tariхida yirik hajvchi shoir sifatida ham e’tirof etiladi. Uning ijodida «Ajab ermas», «Hajvi ahli rasta» she’rlarining o‘ziga xos o‘rni bor. «Ajab ermas» she’rida yurt kelajagi borasidagi shoirning armon, orzu va istaklari aks etgan. Bu she’r muxammas shaklida yozilgan. Asli yetti banddan iborat bo‘lsa-da, sho‘rolar davrida to‘rt banddan iborat she’r tarzida taqdim etildi. Qo‘qonlik adabiyotshunos olim Rustamjon Tojiboyev 1997-yili muxammasning to‘la matnini tiklab, matbuotda e’lon qildi.
Muxammasning dastlabki bandida Zavqiy xalq boshidan o‘tkazayotgan istibdod kunlari osmondagi tarqalib ketuv chi bulut, mustamlakachi davlat esa suv yuzidagi ozgina ta’sirdan yorilib ketishi mumkin bo‘lgan pufakcha kabi omonat va o‘tkinchi bo‘lishini istaydi. Keyingi bandlarda birin-ketin shoirning yurtdoshlarga murojaati, Yaratganga iltijosi, dil dagi armonlari, o‘z o‘quvchisiga xitobi chuqur dard, mahzun kechinma, ayni paytda yorqin kelajakka ishonch tuyg‘ulari bilan uyg‘unlashgan holda bayon etilgan. Ayniqsa, «boshlar uzra soyalar solsun, Humo yetkur» satri mustaqil O‘zbekiston gerbidagi tasvirni yodga soladi va biz Zavqiyning shoirona bashoratiga tahsinlar o‘qiymiz. Muxammasda talaygina islomiy so‘z, atamalar uchraydi. Ular matn bilan bog‘liq bir qator ijtimoiy tushunchalarni qamrab oladi. Masalan, islom – tinchlik, adolat, tenglik, istiqlol; musulmonlar – shoirning zamon dosh va yurtdoshlari; shariat nuri – adolat; shiori shar’ (shariat shiori) – qonun ustuvorligi tushunchalarini o‘z ichiga oladi.
Zavqiy zamonasining nosozliklari, illatlari to‘g‘risida bir qator hajviy she’rlar yozgan. «Zamona kimniki», «Dar mazammati zamona», «Ajab zamona», «Kaj dor-u marez zamona», «Bo‘l», «Muncha ko‘p» hajviyalari zamona muammolari mavzusida yozilgan hajviy she’rlar guruhini tashkil qiladi. Shoir hajviyotida zamona sidagi hammaga tanish odamlarning obrazini, ularga xos bo‘lgan illatlar tanqidini adabiyotga dadil olib kirdi. Shunday hajvlardan biri «Hajvi ahli rasta» she’ri bo‘lib, unda Qo‘qon bozor ahllaridan qirq olti kishi hajv ostiga olingan. Shuni ta’kidlash kerakki, bu she’rni anglash uchun Zavqiy zamon asiga, Qo‘qon bozori muhitiga qaytish, uni tasavvur qilish zarur bo‘ladi.
Zavqiy bu hajviyasini odamlar o‘qishi uchun katta qog‘ozga yirik harfl ar bilan yozib, Qo‘qondagi doimo gavjum Mo‘ymarak maydonidagi baland terakka ilib qo‘yadi: «Qirq olti kishini fasona qildim, Kim chiqsa o‘qiydi Mo‘ymarakka».
Ajab ermas
Bu kunlar boshimizda bir sahob[1] o‘lsa, ajab ermas,
Munavvar zimnida[2] bir oftob o‘lsa, ajab ermas,
Bu davlat suv yuzinda bir hubob[3] o‘lsa, ajab ermas,
Ko‘rulsa suvrati, asli niqob o‘lsa, ajab ermas,
Ochilsa pardalar yuzdin, hijob o‘lsa, ajab ermas.
Duoya qo‘l ochib, az tahti dil[4] yig‘lang, musulmonlar,
Zaif o‘ldi, bilurmisiz, bu nuqson birla iymonlar,
Xudoga yalbaringlar, ketmasin ko‘ngilda armonlar,
Burodarlar, azizlar, yaxshilar, ahbob, yoronlar,
Duolar Hazratig‘a[5] mustajob o‘lsa, ajab ermas.
Nasimi jonfi zo[6] bemorlarga, ey sabo, yetkur,
Xazon pajmurda[7] bo‘lganlarga bir obi havo yetkur,
Qo‘y emdi biz bilan begonani, bir oshno yetkur,
Gadomiz, boshlar uzra soyalar solsun, Humo yetkur,
Muqarrardur, zamona inqilob o‘lsa, ajab ermas.
Shariat nuri birlan arsai olamni[8] anvar[9] qil,
Bisoti saltanatga ziynati islomni zevar[10] qil,
Amiri adlgustar[11], hukmron mazlumparvar qil,
Asosi zulm daf’in qil, adolatpesha sarvar qil,
Aduvlar [12] koru bori ehtisob[13] o‘lsa, ajab ermas.
Shiori shar’[14] birlan ziynatafzo[15] bo‘lsa Farg‘ona,
Havosi ruhparvar[16] ham diloro bo‘lsa Farg‘ona,
Jahon ahlig‘a go‘yo daf’u savdo bo‘lsa Farg‘ona,
Tong ermaski, go‘yo jannatoso[17] bo‘lsa Farg‘ona,
Bo‘lub tufrog‘i anbar, suv gulob o‘lsa, ajab ermas.
O‘tub bir qarn[18], ahbobim[19], jahon obod ko‘rgaysiz,
Jahon ahlini qayg‘u qaydidin[20] ozod ko‘rgaysiz,
Giriftori alam ermas, hamani shod ko‘rgaysiz,
Avalgi o‘tgan-u ketgan ko‘ngilda yod ko‘rgaysiz,
Qarig‘an chog‘da bir ahli shabob[21] o‘lsa, ajab ermas.
Bashoratlarni bilsang, Zavqiy olam ogahidindur,
Bu ra’y, albatta, islom ahli bo‘lsa, matlabidindur[22],
Bo‘lur bu kanzi maxfi y[23] oshkoro deb Jalidindur[24],
Degan tarixlari ul Ne’matullohi Validindur,
Bu so‘z vallohu a’lam bissavob o‘lsa, ajab ermas[25].
- [1] Sahob – bulut.
- [2] Zimnida – o‘rtasida, orasida, ichida.
- [3] Hubob – pufakcha.
- [4] Az tahti dil – astoydil, dildan.
- [5] Hazratig‘a – bu yerda: Allohga.
- [6] Nasimi jonfizo – jon bag‘ishlovchi shabboda.
- [7] Pajmurda – so‘lg‘in, g‘amgin.
- [8] Arsai olam – olam maydoni, ya’ni butun dunyo.
- [9] Anvar – nurli.
- [10] Zevar – ziynat, bezak.
- [11] Adlgustar – adolatpesha.
- [12] Aduv – dushman, yov, raqib.
- [13] Ehtisob – nazorat, tekshirish.
- [14] Shiori shar’ – shariat shiori, ya’ni qonun ustuvorligi.
- [15] Ziynatafzo – ziynat, bezak beruvchi.
- [16] Ruhparvar – ruh, jon bag‘ishlovchi.
- [17] Jannatoso – jannat kabi.
- [18] Qarn – davr, asr.
- [19] Ahbob – do‘stlar.
- [20] Qayd – zanjir.
- [21] Shabob – yosh yigit.
- [22] Matlab – talab.
- [23] Kanzi maxfi y – maxfi y xazina.
- [24] Jali – Alloh.
- [25] Misraning ma’nosi: yuqorida aytilgan istak amalga oshsa ajab emas.
Savol va topshiriqlar:
- Nima uchun shoir o‘zi yashab turgan kunlarni bir (bulut), davlatni suv yuzidagi pufakcha bo‘lishini ista yotganligini izohlang.
- Ikkinchi baytni qayta o‘qing. Qaysi nuqsonlar iymonning zaifl a shuviga sababchi bo‘lganligini o‘ylab ko‘ring.
- «Qo‘y emdi biz bilan begonani, bir oshno yetkur» misrasidagi «oshno» va «begona» so‘zlari siz uchun nima (kim)larni anglat yapti?
- «Gadomiz, boshlar uzra soyalar solsun, Humo yetkur» misrasini biz ning kunlarimizdan kelib chiqib sharhlang.
- «Asosi zulm daf’i», «adolatpesha sarvar», «Aduvlar koru bori ehtisob» bo‘lishi haqidagi orzuning qachon va qanchalik mustajob bo‘lganligi haqida fi kr yuriting.
- Yurt kelajagini o‘ylab, uning «ziynatafzo», «jannatoso», «tufrog‘i anbar, suv gulob o‘lsa, ajab ermas» tarzidagi shoirning istaklari amalga oshdimi?
- Muallifning «jahonni obod», «jahon ahlini qayg‘u qaydidan ozod» ko‘rish borasidagi ilinjlari to‘la ro‘yobga chiqdimi? Fikringizni misollar bilan asoslang.
