Xristianlik dini haqida. Христианлик дини ҳақида / хакида.
Faollashtirish uchun savol va topshiriqlar
- Xristianlik dini haqida nimalarni bilasiz?
- Xalqimizga xos bo‘lgan diniy bag‘rikenglik qadriyati deganda nimani tushunasiz? Fikringizni misollar bilan izohlang.
- Ushbu matnni o‘qing va «etnik sabr- toqat», «bag‘rikenglik» tushunchalari xalqimiz hayotida qanday o‘rin egallaganligini tushuntirishga harakat qiling.
«Etnik sabrtoqat, bag‘rikenglik hayot bo‘ronlaridan omon qolish va rivojlanish uchun zarur tabiiy me’yorlarga aylandi» (Islom Karimov).
Vujudga kelishi
Milodning I asrida Falastinda vujudga kelgan xristianlik dini e’tiqodchilari soni bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinda turadi, Yer yuzi aholisining qariyb 2 milliarddan ortig‘i bu dinga e’tiqod qiladi. Shuning uchun ham xristianlik jahon dini sifatida e’tirof etiladi.
Xristianlik ta’limotining paydo bo‘lishi Iso Masih shaxsi bilan bog‘liq. Iso shaxsi haqida fanda mifologik va tarixiy yondashuvlar mavjud.
Mifologik yondashuv tarafdorlari fan Iso Masihning tari xiy shaxs ekanligi haqida ishonchli ma’lumotga ega emas, deb hisoblaydilar. Ular xristianlikning Falastindan tashqarida vujudga kelganini ta’kidlaydilar. Shuningdek, Iso Masih haqidagi rivoyatlar Sharqda tarqalgan asotirlardagi xudolarning vafot etib, tirilishiga o‘xshashini, Injilda ziddiyatlar va turlicha talqinlar mavjudligini buning isboti deb keltiradilar.
Tarixiy yondashuv vakillari esa Iso Masihni xristianlik ta’limoti asoslarini shakllantirgan, yangi dinni targ‘ib qilgan tarixiy shaxs, deb hisoblaydilar. Ular bu haqda ma’lumot beruvchi qator tarixiy manbalarga tayanadilar. Masalan, shunday manbalar ning biri Iosif Flaviy «Qadimiyotlar» asarining Rim prokuratori Pontiy Pilatga bag‘ishlangan bobida Iso yangi e’tiqodni targ‘ib etgani va unga ko‘pchilik yahudiylar va yunonlar ergashgani qayd etilgan. Iso ning safarlari davomida ko‘plab odamlar unga shogird bo‘ladilar. Ularni havoriylar (yunoncha «apostol» — «yordamchi») deb ataganlar.
Iso Masih haqidagi ma’lumotlar, asosan, diniy manbalarda keladi. Iso nomiga qo‘shiluvchi Masih so‘zi qadimiy yahudiy tili — ibriydagi «moshiax» so‘zidan olin gan bo‘lib, «silan gan» yoki «siylan gan» ma’no larini beradi.
Xristianlik ta’limotiga ko‘ra, Isoning da’vati aksariyat hukmdorlar, qabila sardorlari va yahudiy ruhoniylari tomonidan ta’qibga uchragan. Shogirdlaridan biri Iuda Iskariot sotqinligi oqibatida Iso Masih 33 yoshida fitnachilikda ayblanadi. Xristianlik manbalariga ko‘ra, Iso ruhoniylar talabiga binoan Golgofa tepaligida xalq ko‘zi o‘ngida xochga mixlanadi. Uning ta’limoti havoriylar tomonidan davom ettiriladi va ko‘plab odamlar xristian diniga jalb etiladi. Hukmron tabaqalar o‘z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida xristianlik dinini qabul qiladilar.
Markaziy Osiyoda ilk Xristianlar
Xristianlik Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston hududiga ikki yo‘l bilan kirib kelgan. Birinchisi, xristian missionerlarining targ‘ibotchilik harakati bo‘lsa, ikkinchisi, mintaqaning Rossiya tomonidan bosib olinishi va xristian diniga e’tiqod qiluvchi aholining ko‘plab ko‘chib kelishidir.
III–V asrlarda xristianlik ko‘chmanchi turkiy qabilalar orasida ham mashhur bo‘lgan. Ularni bu dinga yepiskop Iliya da’vat qilgan — u «turkiylar apostoli» nomiga sazovor bo‘lgan.
Xristianlikning Eron, keyinchalik Markaziy Osiyoda tarqalishi bu din vakillarining avval Vizantiya, keyin esa
Ijodiy faoliyat
Matnni o‘qing va o‘rta asrlarda diniy bag‘rikenglik tushunchasi haqida fikr bildiring.
Xristianlar musulmon davlatlarida tabiblik bilan shug‘ullanib, yuqori lavozimlarda ham ishlaganlar. Mashhur nasroniy tabib Ali ibn Sahl Rabbaiy 808yilda tug‘ilgan, otasi Marv hokimining kotibi edi. Rabbayi faylasuf va matematik ham bo‘lib, Aflotunning «Almagest» asarini yunonchadan tarjima qilgan. Shundan so‘ng unga «Rabbaiy» — o‘qituvchi degan unvon berilgan.
Arab geografi al-Kindiy
Sosoniy hukmdorlar tomonidan tazyiq ostiga olinishlari bilan bog‘liq.
Marvda IV asr boshlarida yepiskoplik, V asr boshida esa mitropoliya tashkil qilinadi. Turli ibodatxona va monastirlar mitropoliyaning yaqin va uzoq hududlarida o‘z faoliyatini hech qanday qarshiliklarga uchramay davom ettiradi.
Mitropoliyalar
Mitropoliyalar. Qadimgi So‘g‘dda xristianlik vakillari o‘zlarining dinlariga qarshiliklarsiz e’tiqod qilganlar va diniy marosimlarini erkin amalga oshirganlar. Bu esa mazkur mintaqada mahalliy aholiga diniy e’tiqod erkinliklari yaratilganligini ko‘rsatadi. Masalan, bu davrda Urgutda xristianlar cherkovi, zardushtiylar va buddaviylar ibodatxonalari faoliyat yuritgan.
O‘g‘rilik qilma, o‘z qo‘llaring bilan foydali mehnat qil va muhtojlarga yordam ber.
Bibliya
VIII asrda Movarounnahr arab xalifaligi tarkibida bo‘lgan davrda musulmon jamiyatida xristianlar bosh- qa din vakillariga qaraganda ko‘proq imtiyozlarga ega bo‘lib, yuqori lavozimlarda faoliyat yuritganlar.
X asrning o‘rtalarida Markaziy Osiyoda islom dini keng tarqalgan bo‘lsa-da, Urgutdagi xristianlik cherkovi shu darajada rivojlanib ketadiki, arab geografi Abu Muhammad Qosim ibn Havqal uni yerga va turli xususiy mulkchilik shakllariga ega katta monastir (rohibxona) sifatida ta’riflaydi.
Amir Temur davlatida ham diniy bag‘rikenglik muhiti saqlanib qolgan. Kastiliya elchisining guvohlik berishicha, Samarqandda turli din vakillari yashagan. Jizzax viloyatida — Vinkerd hududidagi g‘or devorlaridan xristianlik tarixiga oid Iso Masih go‘dakligi ifodalangan suratlar topilgan.
XX asrning ikkinchi yarmida Samarqandning Registon maydonida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida xristian an’analari asosida dafn etilgan bir nechta qabr topildi. Pasdarg‘omda arxeologlar yog‘ochdan yasalgan tobutda kiyimlari va oltin xochi bilan dafn etilgan mayitni topishgan.
XIX asrda xristianlarning Turkiston shimoliy hududlariga kirib kelishi Chor Rossiyasi tomonidan o‘lka ning bosib olinishi bilan bog‘liq. Harbiy qo‘shin tarkibida ruhoniylar ham bo‘lgan. Askarlarning diniy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ko‘chma ibodatxo nalar tashkil etilgan. 1850-yilda Kopalda birinchi muqim ibodatxona bunyod qilingan. 1871-yilda rus imperatorining Toshkent va Turkiston yeparxiyasini tashkil etish to‘g‘risidagi farmoni e’lon qilingan. Dastlabki cherkovlarning ko‘pchiligi odmi bo‘lgan va qo‘ng‘iroqlari ham bo‘lmagan. Xristianlarning ko‘payishi XIX asr oxirlaridan boshlab bir nechta o‘sha davr zamonaviy cherkovlaridan qolishmaydigan inshootlarning bunyod bo‘lishiga olib keldi.
Tarixga nazar
1920–1930-yillarda deyarli barcha katolik ibodatxonalari yopildi. 1930-yilda Lyuteran protestant cherkovining faoliyatiga chek qo‘yildi. Xristian cherkoviga tegishli qadriyatlar toptaldi.
1917-yil 27-oktabrda II Butun Rossiya syezdida yer haqida dekret qabul qilindi. Unga ko‘ra cherkovga tegishli yerlar musodara qilindi.
Markaziy Osiyoga katolik va protestant yo‘nalishi vakillarining kirib kelishiga birinchi jahon urushida asirga olingan nemis, polyak, eston, shved, litva, latish va boshqa yevropalik askarlarning Turkiston o‘lkasiga surgun qilinishi sabab bo‘ldi. Bu, o‘z navbatida, yevropalik asirlar orasida diniy jamoalar tuzilishi hamda cherkovlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Toshkentda birinchi katolik cherkovi 1917-yilda qurib bitkazilgan.
Sovet hukumatining din va dindorlarga nisbatan shafqatsiz munosabati boshqa din vakillarini ham chetlab o‘tmadi. 1920-yilda birinchi bo‘lib Rus pravoslav cherkoviga qarshi hujum boshlandi. Minglab pravoslav ruhoniylari otildi, qamoqqa olindi va surgun qilindi. Diniy xizmatchi va rohiblar qattiq tazyiqqa uchradi. Ko‘plab ibodatxonalar yo‘q qilindi yoki yopildi. Katta miqdordagi ikonalar va cherkov kitoblari yondirildi.
1920–1930-yillarda deyarli barcha katolik ibodatxonalari yopildi. 1930-yilda Lyuteran protestant cherkovining faoliyatiga chek qo‘yildi. Xristian cherkoviga tegishli qadriyatlar toptaldi. 1931-yilda XV asrga oid Gutenberg Bibliyasi sovet hukumati tomonidan londonlik auksionchiga sotib yuborildi. Ushbu Bibliya Iogann Gutenberg tomonidan 1450-yilda 180 nusxada chop etilgan bo‘lib, undan faqat 47 nusxasi saqlanib qolgan edi.
Ikkinchi jahon urushidagi vaziyatni e’tiborga olib, sovet hukumati 1943-yilda Ichki ishlar vazirligi qoshida Rus pravoslav cherkovi ishlari vakilligi, 1944-yilda barcha dinlar uchun mas’ul Din ishlari bo‘yicha vakillik tashkil qilindi. Rossiya hududidagi cherkov va ibodatxonalar Sinod (pravoslav cherkovining boshqaruv organi)ga qaytarildi. Lekin bu masala uzoqqa cho‘zilma- di — urush tugashi bilan sovet hukumatining dindorlarga tazyiqi yanada jiddiy tus oldi. Dindorlarni repressiya qilish va dinga qarshi targ‘ibot qayta tiklandi. Qaytarib olingan hududlardagi dindorlar va ruhoniylar qatag‘on qilina boshladi. «Din afyundir» degan g‘oya yana qayta tiklandi.
Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekistonda turli dinlarga mansub qadriyatlarni asrab-avaylash, barcha fuqarolarga o‘z e’tiqodini amalga oshirish uchun zarur sharoitlar yaratib berildi. Jumladan, 1995-yilning ok tabr oyida Toshkent shahrida «Bir samo ostida» shiori bilan xalqaro musulmon-xristian konferensiyasi o‘tkazildi.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
- Berilgan matnni o‘qing. Diniy bag‘rikenglik tushunchasi haqida fikr bildiring.
- Berilgan rasmlarga izoh bering. 1 bilan 2 hamda 3 bilan 4-rasmlar o‘rtasida qanday umumiylik bor?
