Islom dinining vujudga kelishi insoniyat tarixida Yangi ta’limotning yaralishiga zamin bulib xizmat kildi. Islomning yer yuzi xalklari orasiga yoyilishi muayyan xududlarda islom mafkurasining xalklar orasida ma’lum urf – odat, an’ana va kadriyatlarning shakllanishiga olib keldi. Islom mafkurasi ara- musulmon mutafakkirlarining fa’oliyati orkali yanada keng tarakkiy etdi.
IX-XII va XIV – XV asrlarda ruy bergan Buyuk SHark Uygonish davri shunday mutafakkirlarni yaratdiki, ularning kilgan ishlari, ilm – ma’rifat soxasida yaratgan kashfiyotlari xanuz butun insoniyat tamonidan tan olinib kelinmokda. Arab – musulmon mutafakkirlari deganda aynan arab millatiga xos millat vakilini tushunmaslik kerak. Islom ta’limoti yoyilgan barcha xududlarda ilm axli shakllaggan arab madaniyati ta’siri ostidausha davr ruxiga kura, asosan arab va forsiy tillarda ijod etishgan. Arab – fors tillarida ijod etgan mutafakkirlarning katta kismi Urta Osiyo, Eron va Ozarbayjonda yashab utganlar. Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xoj Xosib, Muxammad al- Xorazmiy, Ibn Sino, Beruniy, Axmad Fargoniy, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy va Ulugbek kabi unlabmutafakkirlarning nomini keltirish mumkin. Arab – musulmon mutafakkirlari uz fa’oliyatidavomida islom mafkurasidan oziklangan xolda dunyoviy ilm sir – asrorlarini urgandi, rivojlantirdilar. Arab – musulmon mutafakkirlari islom mafkurasi targibotchisi sifatida uz asarlarida, xayotiy fa’olitlari davomida ezgu amallarni bajardilar.Jumladan, Abu Nasr Farobiy uz ilmiy izlanishlari orkali Aflotunning konunlar, davlat va jamiyatga oid karashlarini izoxlab berdi va musulmon dunyosini jaxon siyosiy tafakkuri goyalari Bilan tanishtirishga erishdi.U uz ta’limotida baxtga erishish maksadida uzaro yordam kiluvchi kishilarnibirlashtirgan fazilatli shaxar va shu baxtga erishish maksadida birlashganfazilatli jamoa goyasini ilgari surdi.[1]
Uning utopistik karashlari reaktsion ruxoniylar tamonidan kattik koralanadi. Uni dinsiz, xudosizlikda ayblashdi. sungrok uning asarlari yondirildi. Ammo uning ilgor ratsionalistik va gumanistik goyalari Ibn Sino, Ibn Rushd, Nizomiy, Umar Xayyom, Maymonid, Rodjer Bekon, Spinoza kabi allomalarning siyosiy dunyokarashiga katta ta’sir kursatdi. Farobiy asarlari Yakin SHarkda ayniksa chukur urganildi. Yevropaliklar unga Alfarobus degan nom berdi. Uning asarlari jaxonning kuplab tillariga tarjima kilindi.
Jaxon ilm axli oldida mutafakkir Ibn Sinoning xizmatlari katta. Uning ijtimoiy – siyosiy goyalari asosini inson tashki etadi. U insonni ijtimoiy jonzot, deb ta’riflaydi. Uning fikricha, jamiyatning barkarorligi shu jamiyat a’zolari uchun bir xil mazmunga ega bulgan konun va adolatli xukukning mavjudligiga boglikdir. Jamiyatning barcha a’zolari uzlari va jamiyat uchun zarur ijtimoiy – foydali fa’oliyat Bilan band bulsa, shu jamiyatda tarakkiyot yuz beradi. Jamiyatdagi ijtimoiy adolatning ustunligi odamlar urtasida kelajakka ishonchni uygotadi. Barcha kishilarning shox va sultonga aylanishi yoki xammaning kashshoklardan iborat bulishi norealdir. Bunday vaziya tabiiy va ijtimoiy konun – koidalarga tubdan ziddir.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy va abduraxmon Jomiylar xayoti fa’oliyati bilan tanish bulmagan kishi bulmasa kerak. Millatning dovrugini olam uzra tanitgan bu ikki alloma uz xayotlari davomida fakat adabiyot bustoni Bilan shugullanibgina kolmay, uzlari yashab turgan xudud ijtimoiy – siyosiy xayotida xam faol katnashgan insonlardir. Sulton Xusayn Baykaro poytaxt Xirotni egallab, xuroson mamlakatining podshosi bulgach, dastlabki paytlarda xoli urtasida keng eoriy bulgan axli sunna val jamoat yunalishi urniga nomozga xutbalarda un ikki imomning nomlarini kushib ukitishga mayl bildirganda ulug amir Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy xazratlari uni bu yuldan kaytardilar, an’anaviy diniy yuldan toyish dindorlar urtasida xusumat va parokandalik keltirib chikarishini uktirdilar. Sulton xusayn Baykaro bu maylidan tez voz kechadi va turli kungilsizliklarning oldi olinadi. Uning kariyib 40 yil Xuroson mamlakatida muttasil xukumronlik kilishi va odiona siyosat yuritishida Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiylardek ulug allomalarning urni kattadir.[2]
Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy urtasidagi abadiy dustlik ikki xalk urtasidagi dustlik va xamkorlikning na’munasi edi. Bu xokimlarning ueboshimchaligi va pazilliklarini koralaydi, yurtni obod, xalk turmushini yaxshilash xakida uylashdi. Buyuk allomalar ilgari surgan tinchlik, insonparvarlik. bunyodkorlik goyalari Urta Osiyo, Avgoniston, Xindiston, Arab mamlakatlari, Eron, Kavkaz va Idil buylariga, hatto Yevropaga ham yetib bordi. Ulug mutafakkir Abduraxmon jomiyni Yevropa Xindiston, Arab mamlakatlari, Eron, Kavkaz va Idil buylariga, xatto Yevropaga xam yetib bordi. Ulug mutafakkir Abduraxmon jomiyni Yevropa yozuvchisi Gyote uzidan ustun kuyarkan, «fors – klassik poeziyasining porlok yulduzi» deb ataganligi xam bejiz emas edi.
Ibn Sino, Beruniy, Yusuf xos Xojib, Alisher Navoiy va boshka bir kator SHark mutafakkirlari uz asarlarida zulm va adolat, ma’rifat va jaxolat goyalarini chukur taxlil etdilar. Ular davlatni adolatli va adolatsiz davlatga buladilar. Ularning fikricha, adolatsiz davlatda xokimiyat uzboshimchalik va zuravonlikka asoslanadi, uni ilmdan uzok, joxil xukumdorlar boshkaradi. Bunday davlatlar xalkni talash Bilan shugullanadi. Tajovuzkor urushlar olib borib, uzga xalklarni xam asoratga soladilar. Bunday davlatda ilm – fan, tarakkiyot jaxolat sari yuz tutadi. Komusiy mutafakkirlar fikriga kura, zuravonlikka, joxillikka asoslangan xokimiyat abadiy emas, kachondir adolatparvar kishilar fa’oliyati Bilan uz urnini adolatli davlatga bushatib beradi.
Jaxon siyosiy tafakkuri rivojida arab – musulmon mutafakkirlarining xizmatlari katta. SHunday mutafakkirlardan biri Ibn Tufayl. U xakda kam ma’lumot saklanib kolgan. Ibn Tufayl taxminan 1110 – 1185 yillar yashab utgan. Andalusiya (Ispaniya) da faylasuf, tabib. SHoir va matematik sifatida podsho Abu Ya’kub Yusuf saroyida xizmat kilgan. Ba’zi ma’lumotlarga Karaganda u vazir lavozimini bajargan.
Ibn Tufaylning siyosiy karashlari uning «Xay ibn Yakson» asarida uz ifodasini topgan. Uning Ushbu asari utopik asar bulib, unda ekvatorga yakin xech kimsa yashamaydigan bir orolda xar kanday gayritabiiy sabab va ta’sirdan xoli sharoitda, tabiiy unsurlarning uzaro birlashuvi natijasida ota – onasiz dunyoga kelgan Xayning va uning yashash uchun kurashi, mexnat orkali inson sifatida shakllanish jarayoni xikoya kilinadi.
Ibn Tufaylning «Xay ibn Yakson» asari garchi xayoliy asar bulsa xam, ammo unda jamiyat, davlat Bilan siyosiy masalalar xam tilga olinadi.
Arab – musulmon mutafakkirlari orasida ijtimioiy – siyosiy karashlari Platon, Farobiy, Ibn Sino ta’limotlari ta’sirida dunyokarashi shaklangan arab faylasufi Ibn Rushd Abdulvalid Muxammad (lot. Averroes) (1126- 1198 y.) iloxiyat, fikx, arab adabiyoti, falsafa va tibbiyot fanlari bilimdoni sifatida tanilgan.
U uzining ijtimoiy – siyosiy karashlarida usha davrda sharkda mavjud ayollar kulligiga Karshi xukukiy tenglik goyasini kutarib chikdi, adolatparvar jamiyat goyasini ilgari surdi. U insonlar urtasida xurfikrlilik bulishi jamiyat tarakkiyotini belgmlaydi, buning uchun inson erkin, bilimli va tafakkur doirasi keng bulishi kerak, deb xisoblaydi.
Adolatparvar jamiyat kurish goyasini ilgarisurgan, uz karashlari Bilan tarix, jamiyatshunoslik va siyosatshunoslik fanlarida uziga xos nom koldirgan arab mutafakkirlaridan biri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayddir.
Ibn Xaldun shimoliy afrikalik, yashagan yillari 1332 – 1406 yillardir. U arab entsiklopedisti, davlat va jamoat arbobi. Uz fa’oliyati davomida madaniyat tarixi, ijtimoiy falsafa, tarix falsafasi Bilan shugullangan. U uzining tarix falsafasiga oid goyalarini «Butun Dune tarixi », «tarix falsafasiga kirish» kabi tarixiy, falsafiy asarlarida bayon etadi. Uning fikricha, jamiyat tarakkiyotidagi uzgarishlar – inkiroz va yuksalish davrlari avlodlarning almashinuviga boglik. Jamiyatning tarakiyot darajasi, madaniyati va boshkarish usullari ijtimoiy mexnat taksimoti, kishilarning iktisodiy fa’oliyati va axolii Bilan xukumdorlar orasidagi uzaro alokadorlikka boglik. Jamiyat xayoti ma’lum konunlar asosida kechadi. Tarixda bulayotgan jarayonlar tsvilizatsiya jarayonining aylanma xarakatiga boglik, ya’ni kaerdaki tsvilizatsiya vujudga kelar ekan, tarixda insoniyat tarakkiyoti Bilan boglik buyuk uzgarishlar, vokea – xodisalar sodir buladi.
Ibn Xaldun uz karashlarida ijtimoiy – falsafiy goyalar uz ifodasini topgan. U «Al – mukaddima» asarida insonparvarlik goyalari ilgari suradi.
Ibn Xaldun uz karashlari Bilan Garb va shark mamlakatlari ijtimoiy – siyosiy fikrlarining shakllanishiga ulkan ta’sir kursatgan buyuk allomadir. Uning asarlari arab, Urta Osiyo va Yevropa olimlari tamonidan turli tillarga tarjima kilingan va xozir xam uz moxiyatini yukotgani yuk.
- [1] Abu Nasr Farobiy, « Fozil odamlar shaxri », T. 1993 y. 187 – bet
- [2] Abu Nasr Farobiy, « Fozil odamlar shaxri », T. 1993 y. 188 – bet
