Tabiiy muhitni rivojlanishini bashorati ko’pjihatdan uni oldingi holatini bilish bilan bog’liq. Shu nuqtayi nazardan tarixni bilish kelgusi jarayonlarni bashorat etish kaliti deyishadi. Bo’lib o’tgan jarayonlarni talqin qilish tabiiy jarayonlarni rivojlanish yo’nalishini anglab olishga yordam beradiva ekstrapolyatsiya usulini qo’llagan holda bu rivojlanish tendensiyasini kelgusi davrga tadbiq etish mumkin.
Tabiiy jarayonlarni ritmik harakatini hisobga olgan holda bashorat qilishga ko’plab misollar keltirish mumkin. Ob-havoni yil davomida o’zgarishini bashorat qilish, daryo oqimi me’yorinianiqlash, o’simliklar qoplamini o’zgarishini bashorat etish shular jumlasiga kiridi. Ayniqsa jarayonlarni sutkalik o’zgarishi, sayyoralar, Quyosh harakatlarini, Quyosh va Oy tutilishini ilgaritdan aytib berish ayniqsa yaxshi aniqlangan. Osmondagi jismlarnianiq ritmlik harakati ularni bir-biriga nisbatan tutgan o’rninio’nlab va yuzlab yil oldindan aytib berish imkonini beradi.Osmondagi jismlarni harakati mexanik harakat, tabiiy geografik jarayonlar esa ancha murakkab qonuniyatlar asosidaamalga oshadi. Ularning tebranma harakati shuning uchunSeliteb landshaftlar sinfi shahar va qishloq landshaftlari turigabo’linadi. Belligerativ landshaftlar (lot. belligero – urush olibborish) mudofaa qo’rg’onlari va boshqa landshaft turlaridaniborat.
Kelib chiqishiga ko’ra antropogen landshaftlar texnogen, agrogen, pirogen va digression guruhlarga bo’linadi. Bundantashqari antropogen landshaftlar maqsadli, nomaqsadli, (shudgorlangan joydagi jarlar, sug’ oriladigan yerlardagi sho’ rhoklar),madaniy va nomadaniy guruhlarga ham bo’linadiuncha yaqqol aks etmaydi. Chunki har bir tabiiy geografikjarayonga ta’sir ko’rsatuvchi ko’plab omillar mavjud. Bu omillarqancha aniq o’rganilsa, tabiiy geografik jarayonlarni hamshuncha aniq oldindan aytib berish imkoni tug’iladi.Yer yuzasidan ko’tarilayotgan issiqlik ta’sirida isiydi. Yuzasidan atmosferaga issiqlik homon, turbulen aniqlash.
Ko’tarilayotgan havodan yashma bug’ hosil bo’lish issiqligi taralib chiqishi tufayli keladi. Buning natijsida quyidagi jarayonlar sodir bo’Iadi: termik turbulen termlk konvekslya, adiabatik jarayonlar; harorat инversyasи. Termik turbulentlik yoki termik konveksиya notekis yer yuzasidan havo zarralarini tortadi harakati natijasida, SO bo’ladi. Agar kichik-kichik tartibsiz havo harakatlariga kuchli ko’tarilma va pastlama oqlmlar harakatl sodlr booIsa, ular havoning tartibli oqimi deb ataladl. Yer yuzasidan ko’tarilayotgan issiqlik tufayli qizigan havo tepaga ko’tarila boshlaydi va mazkur qatlamlarga issiqlik olib chiqadi. Termik konveksiya ko’tarilayotgan havo harorati mazkur balandlik dagi havo haroratidan yuqori bo’lguncha davom etadi (atmosferaning beqaror holati). Agar ko’tarilayotgan havoning harorati mazkur balandlikdagi havo haroratl bllan tenglashib qolsa havoning ko’tarilishi to’xtaydi, agar ko’tarilayotgan havo harorati mazkur balandlikdagi havo haroratidan past bo’lsa havo massasи pastga tusha boshlaydi. Yuqoriga issiqlik bug’langan nam sifatida ham chiqadi: Kodensatsiya jarayonida mazkur bulutdan katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suv bug’ining har bir gramm 600 kall. Yashmn bug’ hosiI qilish issiqligiga ega..
Haroratni atrof muhit bilan issiqlik almashinuvisiz o’zganshiga adiabatik jarayon deb ataladi. Bunda gazlarning ichki energiyasi kuchga aylanadi va kuch ichki energiyaga aylanadi.
Gazlarning ichki energiyasi mutloq haroratga teng, natijada haroratni o’zgarishi sodir bo’ladi.
Yuqoriga ko’tarilayotgan havo kengayadi va ma’lum bir ishni bajaradi, mazkur ishni bajarish uchun esa ichki energiya sarflanadi, natijada havoning harorati pasayadi. Pastga tushayotgan havo esa zichligi ortishi munosabati bilan siqiladi, havoning kengayishi uchun sarflangan energiya ajralib chiqadi va havo harorati ko’tariladi. Havo haroratining balandlik bo’yicha ortib borishiga inversiya (inversio (lot) teskari) deb ataladi. Balandlik ortgan sari harorati ko’tariladigan qatlam inversiya qatlami deb ataladi.
Atmosferadagi namlar va ularni yer yuzasida taqsimlanishi bilan quyidagi harakatlar (jarayonlar) vujudga keladi: bug’lanish, kondensatsiya va sublimatsiya, tuman, bulut, chaqmoq, yog’inlar va h.k.
Yer yuzasidan (quruqlik, suv, muz, qor yuzasidan) ko’tarilayotgan namning bug’ holatiga o’tishi bug’lanish deb ataladi.
Suv bug’lari atmosferaga Yer yuzasini bug’lanishi (fizik bug’-lanish) va transpiratsiya natijasida o’tadi. Fizik bug’lanish deganda suv molekulalarini bug’lanish kuchini yengib, Yer yuzasidan ko’tarilib atmosferaga o’tishiga aytiladi. Bug’lanadigan yuza harorati qancha yuqori bo’lsa molekulalarni harakati shuncha tez sodir bo’ladi atmosferaga shuncha ko’p suv o’tadi. Havo suv bug’lariga to’yinishi bilanoq bug’lanish to’xtaydi. Bug’lanish uchun ma’lum bir miqdorda issiqlik sart1anadi. 1 g. suvni bug’lanishi uchun 597 kal1. issiqlik sarflanadi. Okean yuzasidan quruqlikka nisbatan ko’p suv bug’lanadi.
Har qanday yuza birligidan (1 sm) bug’lanishi mumkin bo’lgan namlik bug’lanuvchanlik deb ataladi. Quruqlikda har qanday joyda ham bug’lanuvchanlik ko’rsatkichi bilan bug’lanish miqdori bir-biriga mos kelavermaydi. Okean yuzasidan esa bug’lanuvchanlik va bug’lanish miqdori bir-biriga teng.
Havodagi namning bug’ holatdan suyuq holatga o’tishiga kondensatsiya deb ataladi. To’yingan havoda shudring nuqtasigacha havo haroratini pasayishi natijasida kondensatsiya jarayoni sodir bo’lib suv ajralib chiqadi.
Yer yuzasini issiqlik taratishi natijasida havo harorati pasayadi, oqibatda Yer yuzasida va turli xil narsalar yuzasida hamda o’simliklar barglarida nam hosil bo’ladi.
Havodagi namni bug’ holatdan qattiq holatga o’tishi sublimatsiya deb atladi.
Kechasi havo harorati 0° dan past bo’lsa, suv bug’lari qattiq holatga o’tadi va qirov hosil bo’ladi.
Tumanlar turli sharoitlarda hosil bo’ladi: nurlanish, havoni ko’chishi, havoni siljishi, havoni bug’lanishi natijasida.
Yerni nur taratishi natijasida uning harorati pasayadi, oqibatda yer yuzasi atrofidagi havodan nam ajralib chiqadi va tumanga aylanadi. Buni radioatsion tuman deb ataladi. Iliq havo-170 sovuq havo tomon ko’chishi natijasida advektiv tuman hosil qiladi. To’yinish holatiga yaqin. haroratga ega bo’lgan havo massallarini siljishi natijaslda siljish tuman hosil qiladi.Kuzda iliq suv havzalari yuzasidan hamma bug’lanish natijasida bug’lanish tumanlar hosi1bo’ladi.
Agar havoning kondensatsiyasi yer yuzasida balandlikda hosil bo’lsa bulutlar vujudga keladl. To’p-to’p yomg’irli bulutlarning yuqon qlsml manfiy zaryadlangan bo’ladi.
Natijada ular o’rtasida chaqmoq hosil bo’ladi, chaqmoqlar juda katta shovqin bilan bo’lsa momaqaldiroq deb ataladi.
Atmosferada yorug’lik nurlanri bulutning tomchilari va zarralari tomonidan qaytarilishi, simsh va difraksiyasi natijasida alo, tojlar va kamalaklar hosi1 bo ladl.
Yuqorida joylashgan patsimon – qat-qat sovuq bulutlarda rangsiz va rangli yo rug’ dog’lari, doiralar va yoylarga galo deb ataladi. Bulutlarini Quyosh tomonidan yoritilishi natijasida kamalaklar hosil bo’ladi. Atmosferadagi eng muhlm jarayonlaran biri yog’inlardir. Yog’in deb atmosferadan yer yuzasiga tushadigan qattiq yoki suyuq holdagl suvlarga aytiladi. Ularga qor, yomg’ir va do’l kiradi. Tabiiy jarayonlarning davriy harakatlarini aniqlash ulami bashorat qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Davriy harakatlar ma’lum vaqt davomida qaytarilib turadigan jarayonlardir, agar bu jarayonlarni tarixan bo’lib turishi aniqlangan bo’lsa, ularni kelgusida yana bo’lishehtimoli katta. Tabiiy muhitni rivojlanishini bashorati ko’pjihatdan uni oldingi holatini bilish bilan bog’liq. Shu nuqtayinazardan tarixni bilish kelgusi jarayonlarni bashorat etish kalitideyishadi.
