-Mana sen jonivorlarni sevasan, buvangga o‘xshaysan.Qachon qishloqdan so‘z ketsa, albatta, tuya deysan, xo‘tik deysan. Nimaga? Ular bilan shug‘ullanish qiziq, xuddi ular ham seni yaxshi ko‘rganday, bilganday, aytganlaringni bilib qilayotganday. Faqat tillari yo‘q, xolos. Yoshligimda mening bir chiroyli, kelishgan do‘nanim bo‘lardi. Baqavli o‘rtog‘im edi, birga o‘sdik, uni onasining tagidan buvam bilan ikkalamiz birga qabul qilib olganmiz. Onasining qornidan tushiboq dingillab menga qaragan, bo‘ynini bo‘ynimga solgan, ingichka-ingichka oyoqlari titrab turardi. Oyoqlarining to‘pig‘ida olasi bor edi, peshanasida qashqasi. Ko‘zlari katta-katta, kiyiknikiga o‘xshagan chiroyli. Buvam bu seniki dedilar, katta bo‘lganida ham men boqdim, mendan boshqadan yem yemasdi, suvga ham meni undardi, birga borardik o‘rta ariqqa, o‘rta ariqdan suv ichmay turib olardi, Toshloqqa borardik, Toshloqdan ichardi, erinmasdan cho‘miltirardim, uzoq yuvardim. Buvam bir kuni uni jambil bilan yuvdilar. Shunday burqirab, xushbo‘y tarqatib yurdiki, bir necha hafta uyimiz jambil hidiga to‘lib turdi. Men ham shunday qiladigan bo‘ldim, jambil terib kelardim-da, buvamga o‘xshab buloq suvi bilan yuvardim.
Faqat men minardim uni. Juda yugurik chiqdi, chavandozlar ko‘zmunchoq taqib qo‘y deyishdi, ko‘zmunchoq taqib qo‘ydim, ko‘z tegmasin deb. Ko‘pkarilarda minardim, aralashmasdim-u, uzoq-uzoqlarda ko‘pkarichilar orqasidan chopardim. U shu qadar quvonib yurardiki, boshini qo‘yib yuborsam, yetib olishi hech gap emasdi. O‘roq mahali o‘roqqa ham birga chiqardik, go‘ja, ayron olib chiqardik o‘roqchilarga. Matansoy degan soyimiz bo‘lardi, juda bug‘doy bitkuchiydi. Go‘ja olib chiqdimu, birozgina mashoq tersin deb boshini qo‘yib yubordim. O‘zim g‘aram soyasida, g‘ir-g‘ir shabadada mast bo‘lib yotdim, nafas o‘tmay uxlab qolibman. Bir mahal uyg‘onsam, oftob og‘ib qolgan, Do‘nanboy, mashoq qayoqda, o‘sha turgan joyida hali ham bir xil holatda turipti. Hayron bo‘lib o‘rnimdan turdim, bir narsa demoqchiday boshini baland ko‘tarib kishnadi, faqat orqa oyoqlari bilan tepkilanadi-yu, oldingi oyoqlarini yerdan uzmaydi. Yugurib oldiga bordim, bordim-u oyoqlari ostiga qarab qotib qoldim, oldingi chap oyog‘iga qop-qora, chipor cho‘lilon o‘ralib yotibdi, o‘ng oyog‘i esa uning boshini majaqlagancha ezib turipti. Borib oyoqlaridan majaqlangan ilonning o‘rovini yechib tashladim, shundagina o‘ng oyog‘ini uning boshidan oldi. U endi mashoq tera boshlaganda bu ilonni ko‘rgan, menga kelayotganini bilib g‘archcha bosgan.
-Mana do‘st, bolam, mana o‘rtoq!
Bir kuni mana shunday do‘stimdan ayirdilar. U kunni eslasam, hali-hali jonim achiydi… Mayli, eslay, bunday do‘stni eslash savob. Uyimizga allaqaysi qishloqdan mehmon kelyapti degan gap tarqaldi ertalabdan. Hamma yelib-yugurib tayyorgarlik ko‘rardi. Qadrdon mehmonga o‘xshadi, dadam ayniqsa hamma tayyorgarliklarni kuzatib chiqdilar. Bir qozonda sho‘rva qaynayotgan, bir qozonda qazi, bir o‘choqda non yopilayotgan, bir o‘choqda somsa. Xullas, to‘yga ham o‘xshab ketardi. Bir mahal Fayzi dasturxonchi paydo bo‘lib qoldi, «oh, chug‘urchuqlar, Fayzi dasturxonchi kerak bo‘lib qoldimi» deb. Shang‘illab butun hovlini boshiga ko‘tardi.
-Hoy, Bashor kelin, bu mehmonni bilaman, hammagama’lum va mashhur boyvachcha, har qancha qadrdoni bo‘lsa ham eringni ko‘zdan saqla, – dedi oyimga qarab. Bu gapning tagiga tushunmadim-u, lekin u meni yomon yig‘latib ketdi. Keyin bilsam, ko‘zi yomon odam ekan, tikilganini yiqitar ekan. Oyim bechora darrov ko‘zda turgan narsalarni ichkariga oldirdilar, ko‘zdan nari turgani tuzuk dedilar. Fayzi dasturxonchi kulib: «Yomon ko‘rgan narsang bormi, o‘shani chiqarib qo‘y», – dedi. Bo‘g‘oz qo‘yimiz bor edi, orqa maydonga chiqarib bog‘lashdi, ikkita bo‘rdoqimizni ham, sayrab turgan kaklikni ham. Dadam urishib berdilar uyalmaysanlarmi deb. Lekin baribir, dadam rahmatlik boshqa bir narsani ham esladilar, qishlog‘imizda g‘alati odat ham bor edi, izzat-ikromli mehmon hovliga kirishi bilan ko‘ziga tushgan narsangni maqtab qolsa, ketar payti, u nima bo‘lishidan qat’i nazar, berib yuborilardi! Shuning uchun ham dadam uyatlik bo‘lishdan qo‘rqardilar, biron durustroq narsaning ko‘z o‘ngida turishini istardilar, lekin topolmay garang edilar. Fayzi dasturxonchining haligi hazilomuz gapi ham qulog‘ida edi. Oyim kulib: «Shu kuchugingiz o‘lsin, juda yomon ko‘raman, o‘shani bog‘lab qo‘ying yaqinroqqa», – dedilar. Birov qattiq, birov sekin, buvim miyig‘ida kulishdi. Ammo bu Fayzi dasturxonchiga yoqdi, eldan oldin borib ko‘zlik joyga bog‘lab qo‘ydi. Dadam ham negadir indamadilar.
Mehmon kirib keldi.
Kirib keldi-yu, birdan: «Ehe, turbatliklar aytganicha bor ekan, borakallo-borakallo, men bunaqasini ko‘rmaganman!» – deb to‘g‘ridagi otxonaga tikilib qoldi. Ne ko‘z bilan ko‘rayki, u yerda mening do‘nanim bog‘log‘liq turardi yer tepinib, gijinglab. Kim bog‘ladi, qachon bog‘ladi, nimaga bog‘ladi – men ham, dadam ham hayron qotib qolgan edik. Mehmon ohista borib sag‘rinini siladi, «menga tegma, nari tur» degandek chiyirilib yer tepindi do‘nanim. Dadam hamon undan ko‘z uzmay turgan mehmonni ichkariga taklif qildilar va olib ketdilar. Lekin mehmon hamon unga burilib qarar, mening do‘nanimdan ko‘z ololmasdi. Yugurib borib, jilovidan tutdim-u, bog‘ga olib chiqib ketdim.
Biroq bu bilan do‘nanni saqlab qololmadim. Ertalab barvaqt turib qarasam, do‘nan yo‘q, yugurib oyimning oldiga kirdim, oyim boshimni silab: «Xafa bo‘lma, bolam, odatimiz o‘lsin, shunaqa, qaysi befarq u yerga bog‘lagan ekan, yo o‘zing bog‘labmiding?» – dedilar. Lekin men bog‘lamagan edim-u, axir u bedazorda edi-yu, kimga kerak bo‘lib qoldi uni olib kelish, hali vaqt bor edi-ku uni olib kelishga… Shu vaqt birdan u o‘xshatib tepgan akam ko‘rinib ketdi ko‘zimga… Ha, o‘sha, do‘nanni yoshligidanoq yomon ko‘rardi, uning men bilan yurishigacha, faqat menigina mindirishigacha yomon ko‘rardi, yoniga yo‘latmasdi. O‘sha bog‘lagan, atay shunday qilgan… Shunday yig‘ladim, shunday yig‘ladim, oyim tugul dadam ham ovutolmadi, bir kecha-yu bir kunduz yig‘ladim. Ertasi kuni hayyo-hu dedim-u, Chorpo‘lat tomonga qarab chiqib ketdim. U mehmonni chorpo‘latlik deyishgan edi. Bir kunlik yo‘l deyishdi. Baribir boraman, o‘g‘irlab kelaman dedim. Meni undan ajratish o‘lim bilan barobar edi, uni ham mendan ajratish asti mumkin emas edi…
Axir u otmas, odam edi. Xuddi odamlar singari yurardi yo‘lda ham. Hech o‘rtadan yurmasdi, nuqul o‘ngdan yurardi odamlarga o‘xshab, hatto, uyga o‘zi kirib kelardi, jilovini qo‘yib yuborganda ham. Ovqatni ham tanlab yerdi, har narsani yem deb yeyavermasdi. Suvni ham tanlab ichardi, faqat buloq suvini ichardi. Yurganda yurganini bilmasding, chopganda chopganini…
Chorpo‘latga birinchi borishimiydi. Odamlar aytganiday bir kunlikmas ekan, azonda chiqib, peshindayoq yetib bordim. Ammo mehmonni topolmadim, do‘nanni ham. Mehmon, odamlar aytganiday, u yerda turmas ekan. O‘sha yerlik bo‘lganida do‘nan mening hidimni biliboq kishnab chiqardi, yo men o‘zim bilib topib olardim. Yo‘q, u yerdamas ekan. Kechasi qaytib keldim. Meni toza qidirishipti. Avval yalinishdi, birga yig‘lashdi, keyin koyishdi, baribir, ovuta olishmadi. Ko‘nglimga hech narsa sig‘masdi, bu ishni o‘ylamay qilib qo‘ygan dadam ham qiynalib ketdi. Lekin kech edi, qaytib olish mumkin emasdi. Hech ovqat tilamay qo‘ydi tabiatim, ishtaham bo‘g‘ilib qoldi, uch kunda qiltiriq bo‘lib qoldim, oyim qo‘rqib ketdilar, o‘zim ham. Dadamning ko‘rsatmagan tabibi qolmadi, yotib qoldim. Axiri qishloq oqsoqoli fatvo beripti, borib so‘rang, qaytib oling, deb. Dadam bu ishni qilolmayman deptilar. Kelib hammasini aytib, boshimda yig‘ladilar, «bolam, menga, o‘zingga, onangga rahming kelsin, o‘zingni asra» dedilar. Kechalari bilan yig‘lab chiqardim, ko‘zim ilinmasdi, ilinganda ham faqat do‘nanni ko‘rardim, xolos.
Bir kun u ko‘zimga shunday ko‘rinib ketdiki, qo‘rqib ketdim, xuddi menga o‘xshab u ham ozib ketgan edi, qovurg‘alari sanalib qopti bechoraning. Hadeb, menga egilib, yostig‘imning ustida yig‘lardi, duv-duv yosh oqardi ohu ko‘zlaridan, tik turolmay oyoqlari qaltirardi. Uyg‘onishga harakat qilaman-u, uyg‘onolmayman. Dadam, oyim, hammalari tepamda, uni yomon ko‘rgan akamgacha tepamda yolvorishardi «tur, qara, axir, uning o‘zi keldi, boshingda yig‘layapti» deb. Qarasam, haqiqatan ham tushim emas, o‘ngim ekan, u ham chidolmapti bechora, menga o‘xshab hech ovqat yemapti, suv ichmapti, faqat meni o‘ylapti, kishnayveripti, ozib ketipti. Mehmonning rahmi kepti-yu, olib kelib tashlab ketipti…
