Abdulla Qahhor Dahshat hikoyasi haqida insho. Dahshat / daxshat Abdulla Qahhor. Абдулла Қаҳҳор Даҳшат ҳикояси ҳақида иншо. Абдулла Каххор Дахшат хикояси хакида.
Yaqin ikki haftadan beri ko’z ochirmayotgan kuzak shamo li yaydoq daraxtlar shoxida chiyillaydi, g’uvullaydi; tomlarda vishillaydi, yopiq eshik va darchalarga bosh urib uf tortadi.
Bunday kechalarda odamzod qo’ymijoz, g’uj bo’lib va nimanidir kutib jimgina o’tirishni xohlab qoladi.
Olimbek dodxoning[1] sakkiz xotini katta kundosh Nodirmohbegimning uyiga yig’ilib, sandal atrofi da o’tirishar edi. Dodxo har kecha tarovih namozidan keyin halqaga[2] qolar edi, bu kecha erta qaytdi. Hamma to’zidi: xotinlardan biri sallasini oldi, biri chakmoniga qo’l uzatdi, biri mahsisini tortgani chog’landi… Kundoshlarning eng kichigi – bu dargohga tushganiga besh oygina bo’lgan kelinchak – ganjiravonlik Unsinoy chilim solib tutdi. Dodxo chilimni bir marta, lekin juda qattiq tortdi-yu, yasov tortib turgan xotinlariga e’tibor qilmay, to’rga o’tdi va darchani jindakkina qiya qilib, bir ko’zi bilan tashqariga qaradi. Shamol goh och bo’riday uvullar, goh o’lim changaliga tushgan mushukday pixillar, vag’illar, hech narsa-hech narsa ko’rinmas edi.
Dodxo darchani zichlab yopdi, joyiga borib tasbeh o’girishga kirishdi. Uning barmoqlari tasbeh donalarini tez-tez o’girayotgan bo’lsa ham, qulog’i guvullayotgan sha molda, xayoli go’ristonda edi: «Hozir go’riston qanaqa vahimali bo’lsa ekan…»
O’zbek go’ristoni o’zi xunuk, buning ustiga, go’riston haqida aytilmagan xunuk gap, to’qilmagan vahimali mish-mish gap qolgan emas. Haqiqatan, bunday kechalarda go’ris ton esiga tushgan har qanday odam, ayniqsa, dodxo singari payg’ambar yoshidan oshib, kafanligini sandiqqa solib qo’ygan kishi o’lishdan ham ko’ra go’ristonda yotishni o’ylaganida tiligacha sovuq ter chiqaradi.
Dodxo go’riston xayolini boshidan chiqarish uchun tasbehni qo’yib, undan bundan gapirgan bo’ldi, lekin hech kim bu gaplarga gap ulamadi.
Shamol bir xuruj qilganida nimanidir keltirib darchaga urdi. U narsa darchani tirmalaganicha sidirilib pastga tushib ketdi. Hamma o’tirgan yerida go’yo bir qarich cho’kkanday bo’ldi va tin olmay bir-biriga qaradi. Dodxo xotinlariga, ulardan ham ko’ra o’ziga taskin berish uchun o’rnidan turib, darchaning bir tomonini ochdi. Darchadan kirgan shamol osma chiroqni lipillatdi, tebratdi. Dodxo pastga qaradi va suyunib ketganday:
– Bo’yra, bo’yra ekan! – dedi va darchani zich yopib, yana joyiga o’tirdi.
Bo’yra odatda tobutga solinadigan bo’lganidan, dodxo ning ko’z oldiga odamlarning yelkasida lapanglab ketayotgan tobutni keltirdi. Tobut esa yana go’ristonni eslatdi, go’riston haqida bolaligidan qulog’ida qolib kelgan vahimali gaplarni, hodisalarni jonlantirib yubordi. Dodxo bu xayollarni yengish uchun go’riston vahimalaridan o’zi so’z ochdi va ikki og’iz gapning birida o’zining dovyurakligini xotinlariga, ulardan ham ko’ra o’ziga pisanda qila ketdi.
Gapdan gap chiqib Nodirmohbegim bir voqeani aytib berd i.
– Bola edim. Rahmatli dadam gap yer edilar. Bir meh -monxona yigit… Mana shunaqa shamol kechasi ekan. «Hozir kim go’ristonga borib, Asqar ponsotning[3] go’riga pichoq sanchib keladi?» – degan gap bo’lipti. Shunda bir kishi pichog’ini qinidan sug’urib: «Men sanchib kelaman», – depti. Bitta qo’ydan garov bog’lashib yo’lga tushipti. Jo’ralari hali kutishar emish – yo’q, hali kutishar emish – yo’q; tong otipti, uyida ham yo’q emish; go’ristonga borib qarashsa, Asqar ponsotning go’ri oldida o’lib yotgan emish! Bechora go’rga pichoq sanchganida etagini qo’shib sanchgan ekan, qaytay desa etagidan birov tortganday bo’lgan-da…
Hammaning eti jivillashib ketdi. Uzoq jimlikdan ke yin Unsin yonida o’tirgan kundoshiga shivirlab:
– O’lsin, nokas odam ekan, bitta qo’yni deb… Koshki ar ziydigan narsa bo’lsa!.. – dedi.
Bu gapni dodxo eshitib qoldi. Uning nafsoniyati qo’zg’adi. Dodxoday odam go’riston deganda tizzasi qaltirasa, birov «olamga podsho qilaman» degan taqdirda ham bormasa, borolmasa-yu, bu qiz mushtday boshi bilan «arziy digan narsa bo’lsa, men boraman», – desa!
Dodxo g’ashi kelib Unsinni masxara qildi:
– Obbo, tegirmonchining qizi!.. Bitta qo’yni nazarlari il-maydi! Nechta qo’y bo’lsa, arzir edi? Sen o’zing o’nta qo’y bersam, pichoq sanchib kelasanmi? Yuzta qo’y, davlatim ning yarmini bersam borasanmi?
Unsinoy bozvantidagi[4] tangalarni o’ynab:
– Menga davlat kerak emas, davlat kerak bo’lsa, borar edim, – dedi.
Bu gap dodxoga tegib ketdi.
– Nima kerak?
Unsin indamadi. Dodxoning savoli javobsiz qolishi mumkin emas edi. Shuning uchun bittasi gunoh qilsa, hammasi baravar kaltak yeydigan kundoshlar Unsinni turtkilash di.
– Javob bersang-chi!
– Tildan qoldingmi?!
Yonida o’tirgan kundoshi biqiniga ikki-uch marta turtgandan keyin Unsin boshini ko’tarib, balo-qazoday tikilib turgan dodxoga bir ko’z tashladi-yu, yana boshini egib, lekin dadil javob berdi:
– Javob bersangiz… Ganjiravonga ketsam… Bitta go’rga bitta pichoq emas, o’nta go’rga o’nta pichoq sanchib kela man… – dedi.
Uning maqsadini kundoshlar darrov fahmlashdi. Lekin dodxo bunday gapni sira kutmagani uchun yanglish tushundi.
– Tag’in nima qilasan Ganjiravonda, borib kelganingga ikki oy ham bo’lgani yo’q-ku!
Nodirmohbegim sandal ichidan oyog’ini uzatib Unsinning boldirini chimchiladi, ko’zi bilan: «Хayriyat, tushunmadi, bas, gapirma», – deb ishora qildi. Biroq Unsin jonidan kech gan kishining shijoati bilan dodxoga tik qaradi.
– Yo’q, men butkul ketsam deyman, javobimni bersangiz demoqchiman.
Gapni aytgan Unsin-u, boshqalar o’tirgan joyida yerga qapishib ketdi. Biroq dodxo hammaning kutganiga qarshi, qo’liga qamchi olib Unsinni «qayering qichidi»ga solmadi, aksincha, zaharxanda bilan bo’lsa ham muloyim gapirdi:
– Shunaqami?.. Xo’p mayli, aytganing bo’la qolsin, – dedi va biroz o’ylanib turib, g’ijinganini yashirolmay ilova qildi. – Lekin go’ristonga pichoq emas, qumg’on olib borasan. Onhazratim sag’anasi oldida qumg’on qaynatib, bitta choy damlab kelasan, maylimi?
– Mayli, mayli! – dedi Unsin ko’zlari javdirab, – lekin laf -zi ngizdan qaytmaysiz…
Dodxoning dami ichiga tushib ketdi. Bir gadovach chaning bu dargohdan ketishga oshiqishi unga haqo rat bo’lib tushdi. Endi Unsinni tilab olish uchun biron so’z aytishga hech kim, hatto go’ristondan uning o’ligi kelishiga ko’zi yetib, ichida faryod chekayot gan Nodirmohbegim ham jur’at qilolmay qold i.
Dodxoning oppoq uzun soqoli, tovushi titradi.
– Xo’p, lafzimdan qaytmayman, mana xotirjam bo’la qol:
men hozir seni bir taloq qo’ydim, qaytib kelganingdan keyin uch taloqsan! Bor, qumg’onni ko’tar!..
Unsin dodxodan darrov yuzini berkitganicha chiqib ketdi. Nodirmohbegim qo’lidan boshqa ish kelmaganidan keyin, hech bo’lmasa, Unsinning yuragiga quvvat bo’ladigan birikki og’iz so’z aytish maqsadida ketidan chiqmoqchi bo’l gan edi, dodxo bir xo’mrayib joyiga o’tqazib qo’ydi. Kundoshlar bitta-bitta oyoq uchida yurib chiqib ketishdi.
Unsin uyiga kirdi, paranji-chimmatini yopindi, qumg’onga suv to’ldirib, choynakka choy soldi-yu, jo’nadi.
Ko’r oydin. Osmonning chekkasi sariq – kir uvadaga o’xshaydi. Bu kir shu’la qo’ynida past-baland uylar, sham olda egilayotgan, tebranayotgan daraxtlar qop-qora ko’rinadi. Pishqirayotgan shamol har xuruj qilganida Unsinni tentiratar, talay joyga surib tashlar edi. Unsin paranji-chimmatini qo’liga olgandan keyin yo’l yurish osonroq bo’ldi.
Go’riston to’g’risida dodxo nimalar eshitgan bo’lsa, Unsin ham shuni eshitgan, shamol kechasi dodxo xayolida go’riston qandoq dahshatli bo’lsa, uning xayolida ham shunday dahshatli, lekin shundoq bo’lsa ham, tiriklar go’ristoni bo’lgan bu dargohning dahshati oldida o’liklar go’ristonining dahshati unga dahshat ko’rinmas, bundan tashqari, ertagayoq Ganjiravonga jo’nash, ota-onasini, dugonalarini ko’rish umidi uning boshiga hech qanday fi kr-xayolni yo’latmas edi.
Unsin xuddi dadasidan katta hayitlik olib bozorboshiga ketayotgan yosh boladay chopqillab, qarshisidan esayotgan shamolga so’z bermay, ba’zan irg’ishlab borar edi; biroq go’riston ko’chasiga burilib, salobat bilan tebranayotgan qop-qora chinor ostida oqarishib turgan sag’analarni[5], belgisiz zulmatni ko’rganda yuragi uvishdi-yu, zovur ko’prigidan o’tib, ikki qadam yurgancha to’xtab qoldi. Dahshat uning yuragiga raxna soldi: Ganjiravon, ota-onasi, dugonalari xayolidan ko’tarilib, ko’z oldiga oppoq kafanga o’ralib sag’ana va go’rlar atrofi da yelib yurgan arvohlar keldi. Uning eti jivirlashib, sochi boshidagi ro’molini bir qarich ko’targanday bo’ldi. Unsin beixtiyor bir qadam orqaga chekindi, lekin shu ondayoq xuddi o’likdan qo’rqmasligini birovga pisanda qilayotganday, baqirib: «O’likning joni yo’q, o’likning joni yo’q!» – deb olg’a intildi, shu yugurganicha chinor ostidagi Onhazratim sag’anasi oldida to’xtadi; choynak bilan qumg’onni oyog’i ostiga qo’ydi, paranji-chimmatini bir chekkaga tashladi, ichida: «Ko’pi ketib, ozi qoldi» – deb suyundi. Biroq uning suyungani behuda edi: hamma narsani olibdi-yu, eng zaruri – o’tin esidan chiqibdi! Har sag’anadan bir qo’l, har go’rdan bir tovush chiqishini kutib o’tin qidirish vahimasi uning yuragiga yana raxna sola boshladi. Unsin o’zigao’zi baland tovush bilan yana: «O’likning joni yo’q!» – dedi. Hozir diliga bitta odamchalik quvvat bo’layotgan bu gapni og’zidan qo’ymay, sag’ana va go’rlarni oralab o’tin qidirdi; paypaslanib, qo’liga ilingan narsani etagiga soldi, qamish sindirdi, yantoq, giyoh yuldi, qo’llari qonab ketganini ham payqamay, topgan-tutganini keltirib o’t yoqdi. O’t chirsillabqirsillab birpasda gurkiradi, shamolda to’lg’anayotgan tutun aralash alang aning qizg’ish shu’lasidan qorong’ilik lipillab, uzoq-yaqinda do’ppayib turgan go’rlar, xuddi birov tuproqni ko’tarib chiqayotganday harakatga keldi.
Unsin yana o’tin qidirdi, lekin har safar o’tin qalaganda alanganing gurkirashi, chirsillashi mudrab yotgan arvohlarni uyg’otib yuborishidan qo’rqqandan uning ustiga o’zini tashlaguday bo’lardi.
Nihoyat, qumg’on qaynadi. Unsin naridan beri choy damladi, quruq yantoq va qamishlarga o’t ketmasin uchun o’tni tepkilab o’chirdi; o’ng qo’lida choynak, chap qo’lida qumg’on, o’tning shu’lasidan ko’zi hanuz qamashib borar ekan, bir joyda yer o’pirilib, chap oyog’i taqimigacha botib ketdi va oyog’ining uchi yumshoq bir narsaga tekkanday bo’ldi. Unsin boyagi gapni duoday tez-tez qaytarib, qo’rquvni o’ziga yo’latmayotgan bo’lsa ham, ko’ngliga: «O’likning qornimikin?» – degan gaplar keldi-yu, yuragi orziqib, oyog’ini darrov sug’urib oldi va chuqurda qolgan bir poy kavushini olgani yurak qilolmay, mahsichan ketaverdi. Unsin bir necha qadam bosgandan keyin paranji-chimmati sag’ananing oldida qolganini eslab to’xtadi, lekin qaytib borgani botinolmadi, hozir qaytish emas, qayrilib qaragani ham yuragi dov bermas, nazarida hamma o’liklar sag’analardan, go’rlardan boshini chiqarib, ketidan qarab turganday edi.
Unsin nima qilishini bilmay turib qoldi. Shu asnoda kattakon bir sag’ananing ichidanmi, naryog’idanmi allaqanday bir tovush eshitildi-yu, hayal o’tmay nimadir kelib Unsinning yelkasiga minib oldi, aftidan, bo’g’moqchi bo’lib qo’l uzatdi. Unsin ko’kragiga nihoyatda og’ir bir narsa bilan urilganday ko’ngli ozib tentirab ketdi-yu, yiqilmadi, lekin oyoq uzra turib hushidan ketdi; oradan qancha vaqt o’tganini bilmadi, ko’zini ochib qarasa jonivor yelkasidan tushibdi, emaklab boyagi sag’ananing orqasiga o’tib ketdi. Unsin telba bir ahvolda bo’lsa ham fahmladi: maymun! Dodxoning maymuni! Maymunni dodxoning o’zi olib kelmagandir, birovdan berib yuborgan! Dunyoda dodxoday berahm odam yana bor ekanmi!
Unsin yelkasiga maymun mingan daqiqalarda naqadar qo’rqqan bo’lsa, hozir shu qadar tinchidi, xotirjam bo’ldi: demak, qandoq berahm bo’lsa ham shu atrofda odam bor!
Unsin go’ristondan chiqib, katta yo’lga tushib oldi, yarim yo’lga borganda chap qo’liga qattiq og’riq kirganini sezdi. Og’riq qumg’onni eslatdi. Chap qo’lida qumg’on bor edi, qani? Unsin bir to’xtadi-yu, choynakni ikkala qo’li bilan bag’riga bosib, darmoni yetguncha jadalladi. Tushida yugurganday uning yo’li ko’paymas, ikki oyog’i gavdasidan keyinda qolar, qo’lidagi choynak tobora og’irlashib borar edi.
Unsin Nodirmohbegimning og’ir eshigini zo’rg’a ochdi, ostonadan o’tib bir necha qadam bosgandan keyin holdan toyib cho’kkaladi va ne mashaqqat bilan intilib, jo’mragidan choy oqib bug’lanayotgan choynakni sandalning bir chekkasiga qo’ydi, umrlik orzusi ushalganday, hordig’i chiqib, o’zini yerga tashladi. Sandalda o’tirib pinakka ketgan dodxo uyg’onib tamshandi, boshini ko’tarib Unsinni ko’rdi-yu, «jon berayotibdi», deb o’yladi shekilli, ko’zlari olaydi, undan ko’zini olmay sekin o’rnidan turdi, xuddi o’lim xavfi dan qochganday, bir irg’ib sandaldan oshdi-da, o’zini eshikka urdi…
Unsin hushidan ketgan ekan, bir vaqt ko’zini ochib qarasa, sandalning chetida chalqancha yotibdi, tepasida Nodirmohbegim yig’lab o’tiribdi. Uning o’ng ko’zi momataloq bo’lib shishib ketgan, oq doka ro’molining u yer-bu yeriga qon tekkan edi. Unsin Nodirmohbegimga ko’zi tushgan zamoni unda n dodxoning lafzi lafzmi ekanini so’ramoqchi bo’lib edi, uning ahvolini ko’rib, eshi tilar-eshitilmas:
– Sizga nima bo’ldi? – dedi.
Nodirmohbegim Unsinning yosh joniga rahm qilishini, uni qaytarishni so’rab dodxoga yolvorganida dodxo uni tutib olib xo’p urgan edi. Nodirmohbegim Unsinning savoliga javob bermadi, tovush chiqarmay yana ham qattiqroq yig’lab, uning boshini siladi, yuzini yuziga qo’ydi; so’ng o’sha chog’i odam yuborib go’ristondan ol dirgan ikki chimdim tuproqni yarim piyola suvga chayib Unsinga tutdi.
– Ich, jigarim, qo’rqqansan… Go’ristonda qo’rqqanga go’ris tonning tuprog’i davo bo’ladi.
Unsin piyoladagi loyqa suvni darrov ichdi, xiyla yengil tortganday bo’ldi.
– Mendan qaytmasa, Xudodan qaytsin… Endi Ganjira-vonga ketarmikanman?
– Ketasan, – dedi Nodirmohbegim yig’lab, – sal o’zingga kelgin, ketasan…
Unsinning chaqnab ketgan ko’zlarida yosh yiltiradi.
– Men tuzukman… Peshingacha tuzalaman, jo’nasam bo’ladi… Ganjiravonga odam yuborsangiz… Ota-onam borishimni harna ertaroq eshitsa, harna ertaroq suyunsa…
Nodirmohbegim yana kaltaklashlaridan hayiqmay Ganjiravonga bir xizmatkorini yubordi.
Biroq Unsin peshingacha yetmadi – uzildi.
Shom qorong’isida uning jasadini qizil ko’rpaga o’rab, aravaga solishdi. Shamol hamon guvullar, yaydoq daraхtlarning shoxida chiyillar, g’uvullar edi.
Darvozadan boshida paranji va qo’lida oq tuguncha Nodirmohbegim chiqdi. U darvozaga yuzini o’girib, cho’nqaydi, ikki qo’lini fotihaga ochib bir nimalar dedi. Dodxoning o’zi bilan birga bu dargohni yerning qa’riga yuborganday ikkala mushtini uch marta yerga qadadi; keyin: «Bu dargohni endi yelkamning chuquri ko’rsin», – deganday bir harakat bilan keskin burilib, aravaga chiqdi, marhumaning bosh tomoniga o’tirdi.
Arava jo’nadi, shahar qo’rg’onidan chiqqanda kunduzi Nodir mohbegim yuborgan xizmatkor Ganjiravondan qaytib kelmoqda edi.
- [1] Dodxo – ariza qabul qiluvchi amaldor, mingboshi.
- [2] Halqa – tarovih namozi qatnashchilarining ommaviy qur’onxonlik marosimi.
- [3] Ponsot – askarboshi, qo‘rboshi.
- [4] Bozvant – ayollar sochiga taqiladigan bezak, sochpopuk.
- [5] Sag‘ana – qabr ustiga qurilgan maqbara.
Savol va topshiriqlar:
- Hikoyaning dastlabki jumlalarini qayta o’qing. Kuzak shamolining vahimasi aks ettirilgan o’rinlarga alohida e’tibor qiling.
- Tabiatdagi qudratli notinchlik bilan odam tabiatidagi «jim-gina o’tirish»ga moyillik o’rtasidagi bog’liqlikni izohlang.
- Nima sababdan dodxoning xayoliga go’riston haqidagi fi kr kelib qoldi deb o’ylaysiz?
- Asardan dodxo ruhiyati aks ettirilgan o’rinlarni topib, qayta o’qing, munosabat bildiring.
- Qisman xotinlarini, asosan, o’zini ovutish uchun go’ris-tondan gap ochgan dodxoning gaplarini xotinlari davom ettirmaganliklari sababini izohlang.
- Hikoyadagi: «Hamma o’tirgan yerida go’yo bir qarich cho’kkanday bo’ldi va tin olmay bir-biriga qaradi», degan tasvirni qanday izohlaysiz?
- Darchaga kelib urilgan narsaning bo’yra ekanini bilgan dodxoning suyunishiga sabab nima deb o’ylaysiz?
- Bir qo’y uchun qabrga tunda pichoq sanchgan kishiga Unsinning salbiy munosabati dodxoga nima uchun yoqmaganligini tushuntirishga urinib ko’ring.
- Unsinni ko’pchilik erkaklarning ham qo’lidan kelmaydi-gan jasoratga undagan kuch nima edi deb o’ylaysiz?
- Asardagi: «Unsin boshini ko’tarib, balo-qazoday tikilib turgan dodxoga bir ko’z tashladi-yu, yana boshini egib, lekin dadil javob berdi» tasvirini qayta o’qing. Unsinning harakatlarini izohlang. Boshni egish va dadil javob haqida o’ylab ko’ring.
- Hikoyada: «Unsin dodxodan darrov yuzini berkitgancha chiqib ketdi» degan jumla bor. Kelinchakning shu harakati ma’nosini chaqib, sababini tushuntiring.
- Unsin go’ristonga choy qaynatish uchun ketayotgan payt-dagi tabiatning avzoyi tasviriga e’tibor bering.
- Bir gapda «dahshat» so’zi besh marta takrorlangan tasvir bor. O’shani topib o’qing va izohlang.
- Muallif dodxoning uyini ne bois «…tiriklar go’ristoni» deb ta’rifl aganini tushuntirib bera olasizmi?
- Unsinning go’ristonga borib choy qaynatib kelishga ko’nishi Sizni ishontira oladimi? Fikringizni asoslang. Unsin qo’rqmaydigan ayolmi? U holda hikoyadagi: «Uning eti jivirlashib, sochi boshidagi ro’molini bir qarich ko’targanday bo’ldi» tasvirini qanday izohlash mumkin?
- O’zi yashayotgan nobop sharoitga ko’nikmaslik Unsin-ning qanday fazilatini namoyon qiladi deb o’ylaysiz?
- Hikoya qahramoni qo’rquvdan hushini yo’qotib qo’y-mas lik uchun qanday yo’l tutganligini aniqlang. Bunday holatda Siz nima qilgan bo’lardingiz?
- Yelkasiga kutilmaganda maymun minib olganda Unsin tushgan ruhiy holat tasvirini izohlang. Shuncha sinovlar ustiga maymunni ham qo’yib yuborish qanday odamga xos xususiyat deb o’ylaysiz?
- Go’ristondan chiqishda Unsin «…chap qo’liga qattiq og’riq kirganini» Og’riq nega, aynan chap qo’liga kirdi deb o’ylaysiz?
- Hikoyadagi: «…ikki oyog’i gavdasidan keyinda qolar, qo’lidagi choynak tobora og’irlashib borar edi» tasvirini talqin qiling. Unsinning holatini sharhlang.
- Dodxoning go’ristondan qaytgan Unsinni ko’rgandagi holatini matnga tayanib izohlab bering.
- Zo’rg’a hushiga kelgan Unsinning Nodirmohbegimdan hol so’rashi sababini tushuntiring.
- Nodirmohbegimga xos xususiyatlarni tavsifl ang.
- Unsin yengildimi? Irodali insonni, erksevar odamni yengish mumkinmi? Siz nima deb o’ylaysiz, o’lmoq yengilmoqmi?
