Abu Nasr Forobiy O’tror shahrida (hozirgi Qozog’istonning Chimkent viloyati hududida joylashgan shahar) 256-257 hijriy sanada tug’ildi. Uning otasi harbiy sarkarda edi. Yosh va zehni o’tkir Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada o’zlashtirdi. Forobiy sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o’rgandi va uni yahshi bilardi. O’zi turkiy halqlarga mansub bo’lib ona tilini yahshi bilar va yoshligida turli tillarni va ilmlarni puhta egallagan edi. U ko’proq Bag’dodda yashagan. Arab tilini juda ham yahshi bilar edi. U ko’proq falsafa, mantiq va diniy ilmlarga qiziqar edi.
Forbiy turli ilmlarni yahshi o’zlashtirgan mavsu’iy olim edi. U falsafa, mantiq, ilohiyot, ahloq, siyosat, falakiyot, kimiyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid o’nlab kitoblarni yozgan.
Forbiyning musiqa bo’yicha yozgan kitobi Islom madaniyatida yozilgan eng asosiy arabcha kitob bo’lib hozirgacha asosiy manbalardan bo’lib kelmoqda. U «Qonun» nomli musiqa asbobini ihtiro qilgan.
Abu Nasr Forobiy 336 hijriy yilda Damashq yaqinidagi qishloqlarning birida vafot etdi.
Abu Nasr Forobiy 260dan ziyod ilmiy ish yaratdi. Ulardan ayrimlari quyidagilardir:
- «Risola fi A’za il Inson».
- «Risola fi A’za al-Hayvon».
- «Risola fir Raddi ala Jolinus fima Nakaza fiha Aristotelis».
- «Kitobun fi Aroi ahl il-Madinatil Fazila».
- «Risola fil Millatil-fazila».
- «Ta’liqot».
- «Risola fi Tahsil is Saodat».
- «Risola uyun ul-Masoil».
- «Risola al-Mufarraqot».
- «Risola fi Masnil aql» va hokazo.
Forbiyning kitoblari ikki turga taqsimlanadi. Birinchisi talim tarbiya falsafa va boshqa sohalarda yozgan kitoblari. Ikkinchisi Aflotun, Arastu va ularga ergashganlarning kitoblariga yozgan sharhlari. Ba’zi tadqiqotchilar mazkur kitoblarning soni qirq donaga etganini aytadilar.
Forbiy o’zining talim tarbiya faoliyatida Aflotun va Arastu hamda yunon falsafasi va Islom dini orasida muvofiqlashtirishga qattiq uringan. Uning o’zi dinini mahkam tutadigan musulmon bo’lgan. Shu bilan birga, u Aflotun va Arastu mazhabiga o’hshash falsafiy mazhabga asos solgan birinchi musulmon faylasufdir.
O’sha paytda Aflotunning «at-Tosu’ot» nomli kitobi tarjima qilinib hato tariqasida Arastuning kitobi deb bilingan edi. Arabchada «Rububiyat» nomi bilan mashhur bo’lgan bu kitobni o’qigan Forobiy Arastuning fikrlari huddi Aflotunnikiga o’hshar ekanligiga hujjat va dalil topilganidan hursand bo’lgan va mazkur ikki faylasfning boshqa kitoblarini ham muvofiйlashtish uchun harakat qilgan. Forbiy ham Aflotunni, ham Arastuni bir hilda yahshi ko’rar va qadrlar edi.
Shu bilan birga bu ikki shahsning fikrlari bir biriga zid bo’lishini tasavvur qila olmas edi. Uning «al-Jam’u bayna ra’yay al-hakimayni Aflotun al-Ilohiy va Arastutolis» – Ikki hakim – Aflotun ilohiy Arastularning fikrlarni jamlash deb atalgan kitob Forbiyning bu borada olib borgan hakatining gultoji hisoblanadi.
Forbiy o’zining bu ishi ila birinchi bo’lib Islom olamida Aflotun talim tarbiya va axloqiy qarashlari tarqalishiga sabab bo’ldi. Shu bilan birga huddi shu ishning o’zi musulmon faylasuflarga yunon falsafasini diniy masalalarda tap tortmay ishlatishga yo’l ochib berdi.
Forbiy birinchi bo’lib Alloh taoloning borligiga olamni dalil qilib ketirmay U zotning borligini yolg’iz aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor narsalarni ikkiga – vujudi mumkin va vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud dunyodagi mavjudotlar bo’lib ularning bo’lishi mumkin bo’lganidek, bo’lmasligi ham mumkin. Ularga qarasak ba’zilari yo’qolib, o’rniga boshqalari paydo bo’lib turganini ko’ramiz.
Ana o’shalar o’zidan boshqa narsaning tasiri tufayli o’zgaradi va almashadi. Ularning har biriga alohida nazar solsak ham shu holni ko’ramiz. Bu silsilaning ohirgi nuqtasi bo’lishi kerak. Ana o’sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning borib taqaladigan nuqtasi vojibul vujud – vujudi vojib bo’lgan, u bo’lmasa boshqa narsalar bo’lmaydigan zotdir.
Forbiyning falsafasida va talim to’g’risidagi axloqida Alloh – vojibul vujuddir. Mazkur aqliy dalilga binoan vojibul vujud quyidagi sifatlarga ega:
- Alloh taoloni ta’riflash mumkin emas.
- Alloh taoloning boshqa narsalarga o’hshab mohiyati yo’q.
- Alloh taolo zarurat yuzasidan yolg’izdir, sherigi yo’qdir.
- Alloh taolo modda emas. U holis aqldir. U holis yahshilikdir.
Forbiyning Islom aqiydasiga to’g’ri kelmaydigan falsafasidan biri «Alloh juz’iy narsalarni bilmaydi» deyishidir.
Shuningdek, Forbiy e’tiqodga tegishli olamning yaratilishi, nafs, aql, nubuvvat va boshqa mavzularda ham falsafa yuritgan.
Bilish jarayonini aql va sizgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo’lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo’lgan murakkab yo’lni bosib o’tadi. Bu yo’nalish hodislar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash, aksidensiyaadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo’yadi. Bilishda aql va mantiq, ilmining maqomi beqiyosdir. Mutafakkur talqinida aqliy bilish ikki jihatga ega: birinchidan, u aniqlikdan uzoqlashish va undan umumiy tamon va jihatlarni ajratib olishni, ikkinchi tamondan esa, ushbu umumiylik ko’magida konkret jihatlarning mohiyatiga chuqurlashishni taqozo etadi.. aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Fan tufayli hodisal mohiyatini ochib beriladi. Har bir fan insonning muayyan ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, Forobiy bilish ta’limotining boshqa jihatlarini ham o’rgangan. U ilmiy tadqiqotda kuzatuv, bahs-munozara, bilish metodlari, jonli mushohadaning cheklanganligi to’risida qiziqarli g’oyalarni ilgari surgan. Forobiy tufayli musulmon Sharqiy talim tarbiya axloqiy va falsafiy tafakkurida mantiq ilmi chuqur iz qoldirdi.
