Eftaliylar, ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin (IV asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr) bergan ma’lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «e-da», armanlarda idal, xeptal, arablarda haytal, Suriya va lotin manbalarida eptal, abdal deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar har bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. Muqaddas «Avesto»da esa ular tatlar nomi bilan tilga olinadi. F. Vizantiyskiy esa eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi.
Biroq nima bo‘lganda ham shu narsa faktki, eftaliylar Turkiston mintaqasida yashab kelgan turkiy qavmlardandir.
Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457 yilda Chag‘aniyon (hozirgi Surxon erlari) va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundiradi. So‘ngra Eftaliylar Sug‘dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko‘p o‘tmay o‘z hududiy erlarini kengaytirshda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, Kuchu, Qashqar va Xo‘tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular avvalda Kushonlar saltanati egallagan hududlarni birinketin qo‘lga kiritib, O‘rta Osiyoda yirik davlatni barpo etadilar. Eftaliylar bir necha bor o‘zlarining g‘arbiy-janubdagi qo‘shnisi va eng kuchli raqibi Eron sosoniylari bilan ham urushlar olib boradilar. Xususan Eron shohi Peroz bilan bo‘lgan urushlarda ularning qo‘li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta to‘lov va majburiyatlar evaziga arang qutilgan Peroz o‘g‘li Kovadni uzoq muddat eftaliylarga garovga berishga majbur bo‘ladi. Perozdan so‘ng hokimiyatga kelgan Kovad (488-551) davrida ham Eron eftaliylarga xiroj to‘lashga majbur bo‘lgan. V asr boshlariga kelib Eftaliylar davlati shu qadar kuchayib ketdiki, ular 502-yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat etkazadilar. 506 yilda ikki o‘rtada tuzilgan sulx shartnomasi bo‘yicha eftaliylar Vizantiyadan katta miqdorda o‘lja olib qaytganlar. Kovadning o‘g‘li Xusrav I Anushirvon ham 554 yilga qadar eftaliylarga har yili xiroj to‘lab turgan. Keyinroq Turk xoqonligining eftaliylarga bergan kuchli zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar ta’siridan qutilishga muvaffaq bo‘lgan.
Eftaliylar davrida davlat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan, biroq taxt otadan bolaga qolmay, sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Mamlakatni markaziy hokimiyat noiblar orqali idora etgan. Davlatni boshqarish qonun-qoidalari bo‘lgan. Mamlakat lashkarini asosan otliq askarlar tashkil etgan.
Eftaliylar davlatida asta-sekin erga egalik qilish tartibida yangicha munosabatlar shakllanib bordi. Bu davrga kelib sinfiy tabaqalanishning keskin kuchayishi orqasida ayrim mulkdorlarning mavqei ko‘tarilib, ular jamoaning oddiy a’zolarini o‘z qo‘l ostigi kiritib, mulklarini ular hisobiga kengaytirib borganlar. Bu xil mulkdorlar dehqonlar deyilgan. O‘zining chek eridan ajralib, dehqonlar ta’siriga tushib, ularning erlarida ishlashga majbur bo‘lgan kishilar esa kadivarlar, ya’ni ijaradorlar deb atalgan. Shuningdek erkin jamoa asosida dehqonchilik qiluvchi aholi – kashovarzlar ham mavjud edi. Shu tariqa, kadivarlar boy dehqonlar foydasiga ma’lum to‘lov va majburiyatlar asosida ishlab berganlar. Shu bilan birlikda bu davlatda hali patriarxal-qulchilik munosabatlarining qoldiqlari ham mavjud edi. Chunonchi, boy dehqonlar mulklarida juda ko‘plab qullar bo‘lganligi, ulardan turli yumushlarda foydalanilganligi tarixiy manbalarda tilga olinadi Bu davrda yangi tipdagi ko‘rkam va gavjum shahar-qal’alar vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Bozorqal’a, Toshkentdagi Oqtepa shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qalin paxsa devorlar bilan o‘ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xos hashamatli, bezakli ark-qasrlar, ko‘p xonali binolar bilan birlikda oddiy fuqarolarga mos qilib qurilgan odmiroq turar joylar ham o‘rin olgan. Eftaliylar poytaxti Poykand o‘z davrining eng ko‘rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu erda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilish ishlari ancha rivojlangan. Shahar Buyuk ipak yo‘lida joylashganligidan, unda turli mamlakatlarning savdo karvonlari xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar. Buning uchun shaharda ko‘plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo‘lgan. Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, Sug‘diy va Xorazm tangalari ham keng muomalada yurgan. Eftaliylar Eron, Hindiston, Xitoy va uzoq Vizantiya davlatlari bilan ham qizg‘in savdo aloqalarida bo‘lganlarki, bu esa ularga foyda, manfaat keltiribgina qolmay, ayni chog‘da o‘zaro yaqinlashuvlarida ham muhim rol o‘ynagan.
Eftaliylar davri madaniyati xususida gap borganda shuni qayd etish lozimki, bu paytlarda o‘lkada juda ko‘plab moddiy va ma’naviy yodgorliklar bunyod etiladi. Varaxsha shahri obidalari, Termiz yaqinidagi Bolaliktepadan topilgan saroy, uning devorlariga ishlangan betakror tasvirlar, o‘ymakorlik va ganjkorlik namunalari – bular ajdodlarimiz badiiy mahoratidan yorqin dalolatdir.
Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida Xorazmdagi Tuproqal’a to‘g‘risida ma’lumot keltirib o‘tish joizdir. Uning tuzilishi to‘g‘ri burchakli bo‘lib (500x 360 m), gumbazsimon yo‘lakli va burjli mudofaa devori bilan o‘ralgan. Devorning janubiy qismidagi darvozadan ibodatxonaga tomon asosiy ko‘cha o‘tgan. Ko‘ndalang tushgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega bo‘lgan. Tuproqqal’aning shimoliy-g‘arbiy qismida maxsus ko‘tarma supa ustiga xom g‘ishtdan saroy qurilgan. Unga yonma-yon ark binosi joylashgan. Bundan tashqari 100 ga yaqin turar-joy, xo‘jalik binolari va 8 ta saroy zali mavjud bo‘lgan.
Qal’aning janubiy-sharqiy burchagidagi 4ta xonada teri va yog‘ochga yozilgan qadimgi Xorazm yozuvidagi 80 dan ortiq hujjatlar topiladi.
Bu davrda o‘lkamizda yozuv madaniyati ham rivoj topgan. Aholi o‘rtasida keng tarqalgan sug‘d yozuvi bilan birlikda undan bir qadar farq qiluvchi xorazm va eftaliy yozuvlari ham qo‘llanilgan. Bu yozuvlarda ajdodlarimizning tarixi, taqdiriga oid ko‘plab qimmatli bitiklar, ma’lumotlar bayon qilingan. Shuningdek eftaliylar davri qo‘shiqlari va eposlari Firdavsiyning mashhur «Shohnoma»sida ham o‘z ifodasini topgan. Eftaliylarda kishilar turli dinlarga e’tiqod qilganlar. Eng keng tarqalgan din-zardushtiylik bilan bir qatorda budda dini ham ancha rasm bo‘lgan. Bundan tashqari bu erdagi mahalliy aholi avvaldan e’tiqod qilib kelgan Vaxsh, Mitra, Anaxita (Quyosh) xudolariga ham sig‘inganlar. Sharqda qadimdan nishonlanib kelingan «Navro‘z» va unga xos marosimlar Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda va aholi turar joylarida keng bayram qilingan. Eftaliylarning urf-odatlarida patriarxal-urug‘chilik tuzumining qoldiqlari saqlanib qolgan. Chunonchi, Xitoy manbalarida aytilishicha, ularda bir necha aka-ukada bitta umumiy xotin bo‘lgan. Shuningdek hukmron tabaqa vakillarida esa buning aksi o‘laroq ko‘p xotinlilik hukm surgan. Agar boy-badavlat oila vakili vafot etgan bo‘lsa, uni barcha rasm-rusumlar bilan, tantanali suratda tosh daxmaga, oddiy kishilar murdasi esa tuproqdan yasalgan qabrga qo‘yilgan. Eftaliylar shaharlarida mangu olov uylari bo‘lib, ular zardushtiylik dininng muqaddas maskanlari sifatida aholi tomonidan ziyorat etib borilgan. Xullas, Eftaliylar davrida o‘lkamiz odamlari o‘ziga xos boy madaniy va ma’naviy turmush tarzini yaratib, undan bahramand bo‘lishga harakat etganlar. Ayni chog‘da ular o‘zlaridan keyingi avlodlar uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli hududlardan topilgan ko‘plab noyob topilmalar, asori atiqalar guvohdir.
