O‘rta asrlar dunyosida juda katta iz qoldirgan, Mag‘rib va Mashriqning ko‘plab davlatlarini o‘ziga bo‘ysundirib, qudratli saltanat darajasiga ko‘tarilgan Arab xalifaligi o‘zining ijtimoiy- tadrijiy taraqqiyoti davomida murakkab, ziddiyatili tarixiy jarayonlarni bosib o‘tgan. Eng muhimi, uning vujudga kelishi rivojlanish sari yo‘l tutishi ham g‘oyatda ziddiyatli alg‘ov-dalg‘ovli kechgan. Buning boisi shuki VI asrning o‘rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan qabila, urug‘larning hayot tarzi qoloq bo‘lib, ularning mutlaq ko‘pchiligida ibtidoiy-patriarxal tuzum munosabatlari hukm surgan. Ko‘chmanchi badaviy oilalari, urug‘lari o‘z chorva mollari uchun er-suv, o‘tloq qidirib keng sahrolarni kezib yurganlar. Faqatgina yarim orolning Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va janubiy Yamanda ahvol birmuncha boshqacharoq bo‘lib, bu hududlarda arab qabilalari asosan o‘troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunarmandchilik ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa Hijozning bosh shahri – Makka xalqaro karvon savdosining muhim markazi hisoblangan. Makkalik quraysh qabilasi savdogarlarining turli mintaqalar bilan bog‘langanligi, savdo-tijorat va hunarmandchilik ishlarining kuchayib borishi pirovardida bu hududning har jihatdan mavqeini ko‘taribgina qolmay, shu bilan birga uning tarqoq qabila, urug‘larini birlashtirish, markazlashgan kuchli davlat tuzishdagi etakchilik o‘rnini ham tayin qilib bergan. Xususan Makka aholisi tevaragida ko‘chmanchi arab qabilalarining birlashuvi jarayoniga turtki bergan yana bir muhim omil-bu shu erlik quraysh qabilasining hoshimiylar urug‘idan chiqqan payg‘ambarimiz Muhammad Alayhi vassalam nomi bilan paydo bo‘lib, keng yoyila boshlagan islom dini va ta’limoti bo‘ldi. Gap shundaki, o‘zida yakka xudolilik g‘oyasini mujassamlashtirgan, xalqlarni birlik, ahillik, birodarlik, hamjihatlik, o‘zaro mehr-muruvvatlik, do‘stlik singari olijanob fazilatlarga da’vat etuvchi islom g‘oyalari har qanday to‘siqlarni, qiyinchiliklarni bartarf etib, turli-tuman arab qabila-qavmlari ongi, qalbiga yo‘l topib, ularni o‘zining yashil bayrog‘i ostiga birlashtira bordi. Muhammad ibn Abdulloh (570632) hayotining oxirlariga kelib ko‘p sonli arab qabilalarining islom bayrog‘i ostida birlashuvi negizida Arab xalifaligiga asos solindi. Bu davlatning qudrati Payg‘ambarimiz noiblari-choriyorlari – Abu Bakr Siddiq (632-634), Hazrati Umar
(634-644), Hazrati Usmon (644-656) va Hazrat Ali ibn Abu Tolib (656-661) davrida yanada ortib, hududiy chegaralari kengaya bordi. Xalifalik tarkibiga Shom, Iroq, Yaman va boshqa hududlar qo‘shib olindi. Ummaviylar davrida (661750) Arab xalifaligi hukmronligi shu qadar katta hududlarga yoyildiki, uning tarkibiga G‘arbda Misr, shimoliy Afrika erlari, Andaluziya (hozirgi Ispaniya), shimoli sharqda Kichik Osiyoning katta qismi, Eron va O‘rta Osiyo, shimoliyg‘arbiy Hind sarhadlari kirar edi.
Arab xalifaligining istilochilik yurishlarida O‘rta Osiyo erlarini bosib olish va uning xalqlarini itoatga keltirish, bu hududda islom dinini yoyish alohida o‘rin tutadi. Negaki bizning o‘lkamizdek boy-badavlat yurtni qo‘lga kiritish, unga hukmronlik qilish, behisob moddiy va ma’naviy boyliklarni tasarruf etish-bu arab hukmron doiralarining eng asosiy istilochilik maqsadlari bo‘lgan. VII asr o‘rtalariga kelib Eron hududlari egallangach, endilikda xalifalik e’tibori Xuroson va O‘rta Osiyo erlarini bosib olishga qaratiladi. Bunda Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganligini ta’kidlab o‘tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi – VII asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri kelib, bu davrda ayrim arab lashkarboshlari qo‘shini Amudaryo atrofidagi hududlarga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu erlarning boyliklarini talab, ma’lum o‘ljalarni qo‘lga kiritib, ortga qaytganligini kuzatish mumkin. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad- bu hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko‘rish bo‘lgan. Masalan, arab lashkarboshlari Ziyod bin Abu So‘fiyonning 666 yilda Marvga yurishi, 670 yilda uning o‘g‘li Ubaydulla ibn Ziyodning Amudan o‘tib Boykand, Romiton erlarini egallashi, so‘ngra Buxoro hukmdorini engib o‘z foydasiga sulx tuzib, katta xazina, boyliklarni qo‘lga kiritishi va nihoyat, 675-676 yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo‘shin tortib kelishi va mahalliy hukmdorlarni engib, katta boylik va ko‘p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi-bular O‘rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi.
O‘lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi choragiga to‘g‘ri keladi. Xususan, 704 yilda Qutayba ibn Muslimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun O‘rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. Iste’dodli lashkarboshi Qutayba katta tayyorgarlik ko‘rgandan so‘ng 706 yilda Jayxun (Amudaryo)dan o‘tib Boykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq qarshiligini engib shaharni qo‘lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. O‘lja olingan boyliklar tortib ko‘rilganda ularning og‘irligi 150 ming misqol (bir misqol4,240gr) chiqadi. 707 yilga kelib Kesh, Naxshab ham og‘ir janglar bilan fath etiladi. 708-709 yillarda Qutayba qo‘shini Vardanze, Romiton va So‘g‘d erlarini ishg‘ol qiladi. G‘oyatda usta diplomat va mohir sarkarda sanalgan Qutayba mahalliy hukmdorlarning o‘zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, bu hududlarni birin-ketin egallaydi. So‘g‘dning bosh shahri – Samarqand bosib olingach, qo‘lga kiritilgan oltin butlar va xazinalarning umumiy og‘irligi 50 ming misqolni tashkil etgan. Samarqand hokimi G‘urak (709-738) bilan tuzilgan Shartnomaga binan u arablarga yiliga 2200000 dirxam tovon to‘lashi, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o‘rnida berishi ko‘zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning eng gavjum mavzesi – Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida beriladi. Uning tub aholisi esa o‘z joyidan mahrum etiladi. Samarqanddan so‘ng arab lashkari Buxoroni bosib olib uning boyliklarini talaydi. Biroq Qutayba tobe Buxoroni boshqarishni Buxoro xukmdori Xotun podshoning o‘g‘li Tog‘shoda izmida qoldiradi. Qutayba ibn Muslim 711-715 yillarda Toshkent, Xo‘jand, sharqiy
Turkiston erlarini bosib olib, bu erlarda ham o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Shu tariqa, arablar Movarounnahr (daryo orti) deb nom bergan O‘rta Osiyo hududlari VIII asrning dastlabki o‘n yilliklari davomida bosib olindi. Arablar istilochilar sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulm va zo‘ravonlik o‘tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob moddiy va ma’naviy boyliklar, asori atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda bitilgan nodir kitoblar, qo‘l yozmalar yondirildi. Zardushtiylik, buddizm dinining ko‘plab ibodatxonalari, muqaddas qadam jolari kunpaya- kun etildi. Ulug‘ Bobokalonimiz Beruniy o‘zining «O‘tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar» asarida achchiq alam bilan ta’kidlaganidek, arablar mahalliy din, san’at, adabiyot namoyandalarini, olimlarni o‘ldirdilar, asarlarini esa olovda yondirdilar. So‘ngra ular ajdodlarimizning bebaho boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo‘q qildilar. Musulmonchilik diniga, islom aqidalariga zid keladigan jamiki narsalar ularning nazarida g‘ayritabiiy hol hisoblanib, ular ayovsiz yo‘q qilindi. Bularning o‘rniga arablar aholidan olingan mo‘may daromadlar, to‘lovlar evaziga hashamatli, serviqor masjidu, madrasalar xonaqolar, maqbaralar barpo etib odamlarni ularga da’vat etdilar. Yurtimiz jilovini qo‘lga olgan arab hukmdorlari xalqqa zulmu, asoratni kuchaytirish maqsadida turli xil soliq, o‘lponlarni joriy etdilar.
Arab xalifaligi xazinasiga to‘lanishi majburiy bo‘lgan markazlashtirilgan soliq turlari quyidagilardan iborat bo‘lgan:
- xiroj, daromadning uchdan bir qismi miqdorida yig‘ilgan;
- ushr, davlat idora ishlari uchun daromadning 10 foizi miqdorida olingan;
- juzya-jon solig‘i, oziq-ovqat, xomashyo yoki pul hisobida yig‘ilgan;
- zakot, mol-mulkning 2,5 foizi miqdorida olingan. Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi daromadning qariyb yarmini tashkil etardi. Bundan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham yuklatilgan. IX asr arab tarixchisi Xo‘rdodbehning ko‘rsatishicha, xalifalikka faqat xiroj solig‘i hisobiga So‘g‘d viloyati 326 ming, Farg‘ona 280 ming, Shosh 607 ming, Ustrushon 50 ming dirham to‘lagan. Buxoro va Samarqandga belgilangan xiroj solig‘i miqdori bulardan ham ko‘p bo‘lgan, albatta. Shu boisdan istilochilar «kuch xirojda» deganlar. Mahalliy aholi ko‘zda tutilgan bu soliqlarni muntazam to‘lab borishga majbur etilgan. Bordiyu bunga qurbi etmasa o‘sha shaxsning eri, mulki tortib olinib, oilasi bilan ko‘chaga uloqtirilgan. Arablar dastlab juz’ya solig‘ini musulmon diniga kirmagan odamlarga joriy etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga kira boshlagach, bu soliq yana barcha erli aholiga bab-baravar solina bergan. Ayniqsa o‘lka aholisini islomlashtirish jarayoni g‘oyat murakkab kechgan. Arab ma’murlari bu sohada ko‘p hollarda zo‘rlik, zo‘ravonlik va kuch ishlatish yo‘li bilan mahalliy xalq vakillarini, islomni qabul qilishga undaganlar. Bunga ko‘nmaganlar yoxud bosh tortganlar esa shafqatsiz jazolangan. Ko‘p joylarda mahalliy kishilar noilojlikdan, qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan qabul etgan bo‘lsalar-da, biroq arablar ko‘zdan nari ketishi bilan ular yana bu dindan qaytib o‘zlarining eski diniy aqida va marosimlariga amal qila berganlar. Hatto arablar ishonchini qozonib musulmon dinini tantanovor qabul qilgan Buxorxudot Tog‘shoda ham islom dinini xo‘ja ko‘rsinga yuzaki qabul qilgan bo‘lib, aslida zardushtiylik ahkomlariga amal qilgan. U vafot etganda ham ajdodlari diniy marosimlarga ko‘ra dafn etilgan. Bundan ko‘rinadiki, islom dini va uning ruknlarining mahalliy xalq orasida yoyilishi nihoyatda qiyin, murakkab kechgan.
Arablarning Vatanimiz hududida yurgizgan zo‘ravonlik va mustamlakachilik siyosati, shubhasiz, erli aholining turli ijtimoiy qatlamlarining keskin norozililgiga sabab bo‘ldi. Buning natijasida arablar hukmronligi davomida o‘lkaning turli hududlarida xalq g‘alayonlari yuzaga kelib, alangalanib bordi. 720-722 yillarda
So‘g‘diyonada yuz bergan G‘o‘rak (Samarqand hukmdori) va Divashti (Panjikent hokimi) boshchiligidagi qo‘zg‘olon arablar hukmronlikligiga qarshi yo‘nalgan dastlabki shiddatli xalq harakatlaridan biri bo‘lgan. Unda arablar siyosati va zulmidan g‘azabga kelgan o‘n minglab mahalliy xalq vakillari ishtirok etgan. Xurosonning yangi tayinlangan va zolimligi bilan nom chiqargan noibi AlXoroshiy, uning lashkarboshisi Mussayyob ibn Bashir Ar Riyohiylar katta muntazam harbiy kuch bilan mazkur qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostirishga muvaffaq bo‘ladilar. Qo‘zg‘olon rahbarlaridan biri Divashti ham ushlanib qatl etiladi. 725-729 yillar davomida xalifalikning og‘ir soliq siyosatiga qarshi Samarqand, Buxoro, Xuttalon viloyatlarida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar ham xalq ozodlik kurashida sezilarli iz qoldirdi. Qo‘zg‘olonchilarning ancha qismi arab ma’murlari siyosatiga norzilik bildirib, islom dininidan chiqadilar. Kesh atrofida yuz bergan mahalliy aholining arablar bilan to‘qnashuvi rostmona jangu jadal tusini olgan. 736-737 yillarda Tohariston va Sug‘dda yangidan ko‘tarilgan kuchli qo‘zg‘olon o‘z safiga aholining turli ijtimoiy qatlamlarini jalb etgandi. Faqat Xuroson va Movarounnahrning yangi xukmdori, usta diplomat, o‘tkir siyosatchi Nasr ibn Sayyor (738-748)ning uddaburon siyosati, nizoli masalalarni xal etish borasidagi epchil tadbirlari tufayligina qo‘zg‘olon harakatlarini bartaraf etish, o‘lkada muvozanatni saqlash mumkin bo‘ldi. Bunda u mahalliy aholiga, ayniqsa uning nufuzli qatlamiga muayyan yon berishga majbur bo‘ldi. Jumladan, u arablarning mahalliy aholi bilan qon-qardoshlik aloqalarini kuchaytirishga intildi. O‘zi ham Buxorxudot Tog‘shodaning qiziga uylandi. Islomni qabul qilgan kishilar juzyadan ozod etiladi va barcha musulmonlar huquqiy jihatdan tenglashtirildi.
Xiroj solig‘i to‘lash barcha uchun baravar deb e’lon qilinadi.
