Atokli pedagog V. A. Suhamlinskiyning tarbiyasi qiyin o’quvchilar bilan korrektsiey diagnostik ishlari

0

Tarbiyasi qiyin bolalar qanchadan-qancha uy-hayollar, tashvishlar, hafagarchiliklar keltiradi ular o’qituvchilarga ham ota-onalarga ham…

Bir kuni avtobusdan uyga kaytayotib, yosh temir yo’lchi, III sinf o’quvchisining otasi bilan tanishib koldim. U uyiga – o’zining doimiy ish joyi bo’lgan o’zok bir kichiq stantsiyaga kaytib ketayotgan ekan. U bekatda maktab yo’q, shuning uchun ota-onalarning temir yo’ldan chetdan sakkiz yilllik maktabiga o’qishga berishar ekan.

Avtobusda ikkalamiz qolganimizda, unga shunday dedim:

Dardingizni menga aytib kuringchi. Ehtimol biron foydam tegib kolar.

Ishchi menga quyidagilarni gapirib berdi.

Ota-onalar majlisiga borgandim. Uglim 3-sinfda o’qiydi. Kachon maktabga boradigan bulsam, yuragim orkamga tortib ketadi. Har gal bir ran ni eshitaman: sinfdagi bolalarning hammasi tuppa-to’zuk bolalar o’qishi yahshi yoki konikarli, a’lochilari ham bor, meniki bulsa – befahm nunok. Boshka bolalar darsda talab masala echsa, mening bolam bittasini ham eplay olmas ekan. «Masala shartini ohirigacha ukib borguncha boshini unutib qo’yadi» – deydi o’qituvchi. O’qituvchi bilan yolgiz kolib surayman: «Endi uglimga nima bo’ladi? Ehtimol uni birorta mahsus maktabga yuborish kerakdir!» – «Yo’q, yuborish kerak emas, deydi u.

U erga uni kabul qilishmaydi, negaki u akliy kolok emas, normal bola» Akli normal bulsa, nega endi u to’zukrok, akalli uchga ukimaydi? Sababi nima? Ishonsangiz, umrimning yarmini berardim, shu bolam odam bo’lib chiqsa. Hozirda esa odamni bilimsiz tasavvur ham kilib bulmaydi.

Kimlar o’zi, tarbiyasi qiyin bolalar? YAkin-yakingacha mana bunday fikr juda odat bo’lib qolgan edi. YOmon o’quvchi bulmaydi, yomon o’qituvchi bo’ladi, hamonki shunday ekan, tarbiyasi qiyin bolalar ham bulmaydi, ularni o’quvsiz pedagoglar tarbiya berishni bilmasliklariga biron bahona ko’rsatish uchun uylab chiqaradilar. Mas’uliyatdan kochish uchun tarbiyasi qiyin so’zlar hamma vaqt kushtirnokka olib yozilardi – shu havfsizrok edi. Tarbiyasi qiyin bolalar yo’q – «tarbiyasi qiyin» bolalar bor, bu esa bir ran emas.

Tarbiyasi qiyin bolalar bor, ulardan kochib kutulib bulmaydi. O’qituvchilar buni juda yahshi biladilar. Tarbiyasi qiyin bola- bu kichkina bir odam bo’lib, juda hilma-hil sabablarga kura biz uning akliy rivojlanishida orkada qolgan kandaydir chetga chiqishlar borishni kuramiz.

Tarbiyasi qiyin bolalar – murakkab tushuncha. Ularning har birida tarbiyasi qiyin boshka bolalarga uhshamagan, o’zigagina hos, alohida, individual, nimasidir: o’z sababi, o’z hususiyati, o’zining normadan chetga chiqish, o’zining tarbiya yo’li bo’ladi.

Maktablarning birida o’qituvchilarni o’quvchilarning o’zaro munosabatlari hakida uylanib kolishga majbur etgan bir vokea yo’z berdi. Sobir M 1-sinfga keldi. Mashgulotlarning dastlabki kunlaridan boshlabok uning serharakatligi o’qituvchini tashvishlantira boshladi.

-Dars vaqtlarida hadeb tipirchilayveradi, – deb shikoyat kildi. O’qituvchi bolaning onasiga. – bir dakika ham tinch utirmaydi dedi. Bu shikoyatlar asta-sekin tobora kat’iylasha bordi.

Sobir ruhsat suramasdan gapiraveradi. Bugun darsda hech narsadan hech narsa yo’q kulib yubordi. Partada yonida utirgan bolaga bir nimalar degan edi, u ham butun dare davomida kulgidan tuhtamadi.

Uni endi nima kilamiz? – deb suradi hafa bo’lgan onasi. Keling mana bunday kilaylik, – deb taklif etdi o’qituvchi. – Kundalik daftar tutaylik, men har kuni uning hulkiga baho kuyib boray. Umuman uning hamma kiliklari hakida yozib boray. Siz esa chora kurib boring. Onasi kuvonib ketdi, lekin uni o’qituvchining chora kurib boring, -degan so’zlari tashvishlantirib kuydi.

“Kanday choralar” – deb uyladi u.

SHu tarika kundalik daftarda bunday yozuvlar paydo bula boshladi: “Sobir kogozdan samolyot yasab uchirib yubordi … Urtogiga shivirlab aytib turdi… Uglingiz tokat kilib bilmaydigan darajada kuloksiz bo’lib ketmokda”. Onasi har safar surar edi:

Nima kilyapsan, Sobir? Nega kulok solmaysan? Nega o’zingni boshka bolalardek tutmaysan? Bola indamas, tinik kuk ko’zlari bilan olis-olislarga karardi. Onasiga o’zining savollari Sobirni ajablantirayotgandek tuyuldi va bu hol uni gazablantira, jahlini chiqara boshladi va Sobirni ura ketdi. Nima kilyapsan oyi? – deb bakirdi u.

Bola kurkanidan kotib koldi, ko’zlari olayib ketdi. U bunday ogrikni va hurlikni hech kachon kurmagan endigina emas, hatto uning bolaligi shunday sharoitlarda utgan ediki, u odam odamni urishi mumkinligini bilmasdi.

Bolaning kungli nozik bo’ladi. O’qishda, umuman butun maktab hayotida bolaga e’tiborsizlik va beparvolik bilan karalsa ko’pdan-ko’p qiyinchiliklar va tuganoklar paydo bo’lib, bolaning o’zi bartaraf etolmaydigan iztiroblar uchun sharoit vujudga keladi. Bunday iztiroblar bulmasligi kerak. Biz rahbarlar buni puhta uylab kurmogimiz lozim.

O’qituvchi va ota-onaning pedagoglik madaniyati, bolalar tarbiyasiga dahil hammaning ular takdiri uchun fukarolik ma’suliyatini anglab etish eng to’g’ri va ishonchli vositadir.

Bola yahshilik va yomonlikka, hak va nohaklikka nisabatan juda sezgir bo’ladi. Agar katta yoshdagi odam nohaklikni hato deb tushunishi mumkin bulsa, bola hayotning barcha murakkabliklarini hali tushunmaydi. Afsuski, katta yoshdagilarning hammasi ham bolaning ruhiy kechinmalari to’g’risida tasavvurga ega deb bulmaydi. Ruhiy holat insonning bironqbir tarzda bola shahsiga ta’sir etuvchi hatti-harakatlariga berilgan chukur shahsiy emotsional bahodir. Bunday hatti-harakatlardan juda kattik, avvalo emotsional ta’sirlanish bolaga hos bir holatdir. Bolaga nohaklik kattik ta’sir qiladi. Bola ko’pol bakirikdan, mazah qilishdan, yo’l-yo’lakay aytilgandek bo’lib tuyulgan, lekin hatto har bir katta odam ham beparvolik deb bulmaydigan tanbeh ham va – bu juda muhim kattaning bolaga takabburlik bilan karashda ham, e’tiborsizlikda ham nohaklikni ko’radi. Nohaklik bolaga hakorat bo’lib tuyuladi, uning izzat-nafsiga tegadi, gazabini ko’zgaydi, uning kalbida faol va passiv norozilikning g’oyat turli-tuman shaklilarini keltirib chiqaradi. Katta yoshdagi odamni engilgina hayajonlanib bolada katta kulfatni manbai bo’lishi mumkin. Maktabimizda shunday bir vokea bo’lgan edi. Men beshinchi sinf o’quvchisi S. Komil yonidan utib keta turib, unga ko’z kirini tashlab kuydim va uning ko’zida bolalarga hos bulmagan kattik iztirob alomatlarini kurib hayratdan tuhtab koldim. Buning sababi kattalar nuktai nazaridan arzimas bo’lib tuyulishi mumkin bola har bir o’quvchi tayyorlab kelishi lozim bo’lgan gerbariyni biologiya o’qituvchisiga bir kun kechiqib keltirgan ekan, o’qituvchi esa unga vaqtida keltirmading, endi kerak emas, debdi. Bola o’zining boshka gamtashvishlarini so’zlab berganida men bu so’zlardan allanechuk bo’lib ketdim. Oilada bolaning boshiga qanchadan-qancha mashakkatlar tushibdi. Buning ustiga dilsiyohlik va hafagarchiliklar bo’lib to’rgan bir paytda biologning kattikkulligi ulganning ustiga chiqib tepgandek bo’libdi. Ana shu vokea meni tevarak-

Atrofdagilarning ayniqsa bolalarning ruhiy holatiga e’tibor berishga o’rgatadi. Nozik tabiatli sezgir bolani beparvolik gangitib qo’yadi, tashvishga soladi. Bir kuni mening ko’z oldimda shunday vokea sodir buldi.

Uchinchi sinfda o’qiydigan, sochlari yugon kilib urilgan kuk ko’zli jajji kiz Umidaning kuvonchi bugun ichiga sigmaydi. Otasi kasal bo’lganiga bir yildan oshib ketgan, kasalhonada yotib uch marta operatsiya kildirgan edi. Umida va onasi kaygurishardi. Umida kechalari uygonib ketgan paytlarida onasi jimgina yiglayotganini bir necha bor eshitgan.

Bugun esa otasi sogayib ishga tushib ketgan. Bakuvvat va bardam. Hursandiligidan Umidaning ko’zlari porlab turibdi. Kiz maktabga kelayotganida hovlidan sinfdoshlari Murod bilan SHerzodni uchratib koldi va kuvonchini ichiga sigdirmay dedi:

Dadamlar sogayib ketdilar.

Murod bilan SHerzod Umidaga ajablanib qarab, elkalarini kisib kuydilarda, hech nima demay, tup orkasidan yugurdilar.

Katta sinf uynaygan kizlar oldiga bordi.

Dadamlar sogayib ketdilar, – dedi u. Hursandiligidan uning ko’zlari chaknar edi.

Kizlardan biri, Dildora. Ajablanib suradi: Hush nima bupti?

Umidaning tomogiga bir narsa tikilgandek nafasi chiqmay koldi. U maktab hovlisining bir chekkasidagi yakka terak tagiga borib yiglab yubordi.

-Nega yiglayapsan, Umida? – degan ovozni eshitdi u; bu eng ohirgi partada utiradigan kamgap bola Alisherning ovozi edi. Umida boshini kutardi va hik-hik yiglab javob berdi:

Dadamlar sogayib ketdilar.

Kanday yahshi! – hursand bo’lib ketdi Alisher. – Uyimiz yonidagi kargayzorda marvaridgullar ochilib yotibdi. Darsdan keyin u erga boramizda, eng chiroylilarini terib dadamlarga hadya etamiz.

Kuvonchi dan Umidaning ko’zlari porlar edi.

Kurpa-tushak kilib yotib qolgan bemorni sogaytirib yuborish uchun birgina so’z kifoya qiladigan hollar ham bo’ladi. Jamoada bolalarning o’zaro munosabati maktab hayotidagi eng nozik sohalardan biridir. Bir bola ikkinchi bolaning kunglini ranjitmasligi uchun bolalarni his etishga o’rgatmok kerak. Bu oson ish emas, bu kuyosh nurini yigishu yoki inson kuvonchini asrashdek bir ran. Unisini ham, bunisini ham fakat hotira va iroda kuchi yordamida yigish va asrash mumkin.

O’zining juda ta’sirchanligi bilan ajratib turadigan bolalar bo’ladi, ularni maktabdagi yugur-yugurlar, shovkin-suronlar, haykirik-chakiriklar bezovta qiladi, ayniqsa o’qituvchi unga, kurkok bolaga emas, balki hatto sinfdagi biron-bir boshka bolaga bakirgudek bulsa ham uning asabi bo’ziladi. Bakirikdan bola huddi tarashadek kotib, serrayib koladi. Kurkuv bolani shunday tang ahvolga solib qo’yadiki, hatto o’z ismini ham eshitmaydi; uning uchun o’qituvchining so’zlari ma’nisiz bo’lib koladi, u nima hakida gapiryotganligini tushuna olmaydi. SHunday bo’ladiki, darsning 15-20 dakikasi o’quvchining miyasiga kirmaydi. U kurkuv o’zini gangitib, esankiratib kuyganga kadar nima kilayotgan bulsa mehanik tarzda shuni qilishda davom etaveradi.

Adolatsizlik yoki ko’pollik, odobsizlik yoki beparvolik tufayli iztirobga tushgan bola, kattik hayajonlanib, hech kanday dardi yo’qdek bo’lib kurinishga harakat qiladi. U faol norozilikning mutlako kutilmagan shaklini ishga soladi-kilik qilishga, masharabozlikka utadi. Unga dardli degan fikrga kunikishdan kura hazilkash, parvoyi falak shumtaka, hatto kizikgi bo’lib kurinish osonrok bo’ladi. SHunday bo’ladiki, o’qituvchi ham, bolalar ham Murodning kiliklari va masharabozliklariga kunikib ketishadi. Uning ko’p kiliklari kechirib yuboriladi, o’qituvchi unga rahm-shafkat bilan karaydi…

Tarbiyaning eng muhim konuniyatlaridan biri kishining ahlokiy jihatdan kamol topib borishi, doimo yangi ma’naviy kadriyatlar kozonib borishidir. Murakkab tarbiya jarayonining ko’pdan-ko’p kirralaridan birini men shunday tasavvur kilaman: tarbiyachi-bu og’ir, sertosh sukmokning barcha past-baland, egri-bugri joylarini yahshi biladigan yo’l boshchidir, u birinchi marta safarga otlangan yosh yo’lovchini ko’rsatib boradi. U fakat yo’l ko’rsatadi, yo’lni esa yo’lovchining o’zi bosadi. Iulboshlovchi ham, yosh yo’lovchi ham sertosh sukmok buylab yukoriga kutarilishining barcha kuvonchlari va mashakkatlarini  babbarovar baham kurishadi.   Mushtarak mehnat ularni yakinlashtiradi. YAna bir bor ta’kidlayman: tarbiya – oson ish emas, binobarin, tarbiyalanuvchi o’zining shahsiy mehnati kuvonchini his etgan takdirdagina tarbiya tarbiyalanuvchining kalbiga ma’naviy kadriyatlarni singdirishi mumkin. Biz yosh yo’lovchining kalbiga jo qilishimiz lozim bo’lgan fahrlanish va oriyat hissining ildizi iulboshlovchi bilan yosh yo’lovchining mushtarak mehnatidir.

Pedagogika nazariyasi bolani kaerga va kanday kilib boshlab borish kerakligini ko’rsatuvchi anik kompas bo’lishi kerak.

O’qish-o’qitish- bu avvalo kishilar urtasildagi o’zaro munosabatdir, ma’naviy kadriyatlar ayirboshlashdir, kalb mehrini bir-biriga berishdir, hayrihohlikdir.

Pedagogning yuksak emotsional madaniyatliligi va tarbiyaliligi tufayli vujudga keladigan rostguilik va oshkoralik vaziyati tarbiyalanuvchilarda biz va bizning murabbiyimiz umumiy mehnatdagi urtogimiz, maslakdoshimiz, -degan ishonchni e’tikodni shakllantiradi. Tarbiyachi va uning shogirdlari mehnatdagi hamkorlik kuvonchini his etganlaridagina tarbiyani ma’naviy kadriyatlarning keksa avloddan yosh avlodga haqiqiy utkazilishi desa bo’ladi.

Bu pedagog bilan tarbiyalanuvchilar orasidagi o’zaro munosabatlarning juda muhim tomoni bo’lib, bunda maktab hayotining insoniyligi namoyon bo’ladi. Ba’zi maktablarda bolalar o’qituvchidagi insoniy individuallikni his etmaydilar, uning ishidagi qiyinchiliklarga hamdardlik bilan karamaydilarki, bulardan ko’z yumib bulmaydi. CHarchagan, darsning ohiriga kelib holdan togan o’qituvchini bolalar o’zlarining shuhliklari, tupalonlari bilan hafa kilib qo’yadilar. O’qituvchi asabiylashadi, bakiradi.

Bakirish – insoniy munosabatlar madaniyati yo’qligining birinchi belgisidir. O’qituvchining bakrigi bolani esankiritib, gangitib qo’yadi. Bakirikda bolalar hatti-harakatidan, hulk-atvoridan, ularning mashgulotlariga munosabatidan eng ko’pol ravishda ta’sirlanish ifodalanadi. Bu ta’sirlanishda instinktivelement sezilib turadi. Bolalar bakirik ovozidan bakirgan kishining gangib qolganligini va ojizligini his etadilar. Ular bakirikni ikkidan biri yo o’zlariga, o’quvchilarga, hujum deb yoki ulardan himoyalanish, kurkuv deb tushunadilar. Unisi ham, bunisi ham faol norozilikka sabab bo’ladi.

Basharti bakirik butun sinf jamoasiga karatilgudek bulsa, bu juda ham yomon. Hech kachon va hech kanday sharoitda bunday hol yo’z bermasligi kerak. Agar yo’z bergudek bulsa, bakirik fakat gangitib, ezib, esankiratib kolmaydi, balki hakorat ham qiladi. Agar sizni jamoa ranjitgan, hafa kilgan bulsa, juda ehtiyot buling. O’zingizni o’zingiz tinchitishga, hissiyotga berilmaslikka harakat kiling. SHunday kilingki, siz yo’z bergan vokeani tushunib etmok uchun o’quvchilardan yordam surayotgandek buling.

Bolaning o’zida katta va kichiq tashvishlar, kaygular, dardlar, gashlar bo’ladi. YUksak emotsional madaniyatli o’qituvchi bola nimadandir bezovta bulayotganligini darhol ko’radi.

Bu avvalo bolaning ko’zidan-karashidan, fikrlar, his-tuygular va kechinmalarning ko’zda aks etishidan kurinib turadi. Ko’pincha hayrihohlik, hamdardlik, mehrbonlik ko’rsatish bola uchun eng istalgan va kimmatli yordam bo’ladi. Beparvolik, befarklik esa istalgan bolaga kattik ta’sir qiladi, uning asab tizimini ko’zgatib, og’ir ruhiy holatga tushib kola boshlashiga sabab bo’ladi.

Bu vokea 2-sinfda sodir bo’lgan edi. O’qituvchi Dilshodning fikri garkokligini, dikkati joyidamasligini, yomon yozayotganligini paykab koladi.

Dilshod,uylab kur. Nima yozyapsan, dedi jahl bilan o’qituvchi.

Sen kuchada emas, sinfdasan…

Dilshod daftariga yanada ko’prok engashib oldi, bir dakikadan keyin esa o’qituvchi uning ko’pol hatolar kilayotganligini kurib koldi.

  • Ahir biror narsani uylayapsanmi o’zing? YAna ham keskinrok kilib

gapirdi o’qituvchi.

  • Uning buvisi o’lgan, – dedi partada yonma-yon utirgan kiz, – kecha kumib kelishdi.

Buvisi? – takrorladi o’qituvchi surok ohangida va boshka hech nima demadi. U Dilshod hech kachon unuta olmaydigan narsani bir dakikadan sung unutdi – kuydi.

Dilshod bir ogiz ham so’z aytmadi, uning ko’zlaridan yosh okardi. Buvisi uning uchun eng aziz inson edi. O’qituvchi esa bolaga boshka e’tibor bermadi.

Dilshod dikkatini bir joyga yigolmadi, masala hakida ham, grammatik mashklar to’g’risida ham uylay olmasdi. dare vaqtida o’qituvchi Dilshodning oldiga kelganida uning oyok-kullari titrardi. Bolalardagi musibat hamdardlikni, hayrihohlikni talab qiladi.

Bolalar boshidan kechiradigan ko’pgina dard-alamlar va dilsiyohliklarning ildizi uydagi hayotga, oilaviy turmushga borib takaladi. Maktab passiv ko’zatuvchi bo’lib kolmasligi va o’zining bahtsizliklarining manbaini to’g’ri izohlab berishdan iborat deb bilmasligi kerak. Maktab muhitiga faol ta’sir ko’rsatishi, tarbiya uchun kulay sharoit yaratib berishi lozim bo’lgan ijtimoiy tashkilot va garbiya muassasasidir. Bizning pedagoglar jamoasi shunga ishonadiki, pedagogik bilimlarpi targibot qilish yo’li bilan ko’pgina musibatlar, janjallar va bahtsihliklarning oldini olib kolish mumkin. Ota-onalar maktabning mashgulotlarida biz bolalarga ta’sir ko’rsatishning «kuchli», «zuravonliyuja asoslangan choralari kanday zarar etkazishni ota-onalarga gapirib boramiz.

Pedagoglar bolaning kalbini biladigan, jamoa shuning uchun ham ular bolalarga yordam berishi lozim. Bunga bola bilan o’qituvchi, ugil bilan ota urtasida bo’lgan va adolat hissiga asoslangan o’zaro ishonch yordam beradi.

Maktabda pedagogika madaniyatning past saviyada bo’lishi ham yahshi, ham yomon okibatga olib kelishi mumkin u fakat bolaga emas, balki o’qituvchiga ham yomon ta’sir etadi.

Previous articleTarbiyasi qiyin o’quvchilarning kelib chiqish sabablari
Next articleTarbiyasi qiyin o’quvchilar bilan olib boriladigan profilaktik ishlarning mazmuni