Tarbiyasi qiyin o’quvchilarning kelib chiqish sabablari

0

O’qituvchi jamoasi har qancha urinishidan qat’i nazar, ta’lim jarayonida tarbiyasi qiyin o’quvchilar ham uchrab turadi. Hozirgi davrda bunday o’quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l atvordagi nuqsonlarning hattiharakati nosoglomligining oldini olish va to’zatish yo’llari ilmiy asosda ishlab chiqilgan. Tadqikotlarning ko’rsatishicha, tarbiyasi qiyin, injik, hulki salbiy bolalarning kelib chiqishning ijtimoiy sabalaridan tashkari, pedagogik va psihologik sabalari ham mavjud. O’quvchilarda nojuya hatti-harakatlar paydo bo’lishining sabalari va turtkilari har hildir. Konunni bo’zish yoki koidaga hilof ish qilishi darajasiga qarab tarbiyasi qiyin usmirlar jinoiy konunbo’zar va oddiy koida bo’zar guruhlarga ajratiladi.

SHahsning biologik o’sishdagi nuqsonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, o’qishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi kusurlar tarbiyasi qiyinlarim keltirib chiqaradi. SHahsning psihik o’sishdagi kamchiliklar, chunonchi, akl-idrokning zaif rivojlangani, irodaning bushligi, hissiyotning kuchsizligi, zarur ehtiyoj va kizikishlarning mavjud emasligi, usmiirning intilishi bilan mavjud imkoniyati urtasidagi nomutanosiblik va hokazolar hatti-harakatni izdan chiqaradi. SHahsning fazilatlari tarkib topishidaga nuqsonlar: ahlokiy hislarning etishmasligi, o’qituvchi, sinf jamoasi, oila a’zolari bilan noto’g’ri mulokot, ishyokmaslik, bush vaqtni to’g’ri taksimlamaslik va boshkalar ham salbiy kiliklarni vujudga keltiradi. SHahsning bilim, o’quv faoliyatidagi kamchiliklari: akliy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muhim bilim, kunikma va malakalarni egallashdagi o’zulishlar, maktab faoliyatidagi o’qitishdagi nuqsonlar, tarbiyaviy chora va tadbirlardagi hatolar ham shular jumlasiga kiradi. Maktabdan tashkari muhitning ta’siridagi nuqsonlar, chunonchi, oilada pedagogik-psihologik bilimlarning etishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota-onaning ichkilikka va shahvoniy hayotga berilishi, balogatga etmagan tengkurlarining ta’siri, madaniy-ma’rifiy ishlab chiqarish jamoalari hamda jamoatchilik kurshovidagi kamchiliklar ham tarbiyasi qiyin usmirlar ko’payishiga sabab bo’ladi.

Tarbiyasi qiyinlarni o’rganishda kino lavhalar, yuridik varaka, ishontirish, ragbatlantirish, buysuntirish, kurkitish, “sun’iy qiyin holatni yaratish” singari usullardan foydalaniladi. Odatda novella, vahshiy hikoya, sargo’zasht, ocherk kabi adabiy asarlardan foydalanish usmirlar hatti-harakatining sabalarini o’rganishda yahshi samara beradi. O’qituvchi, sinf rahbari yoki ichki ishlar hodimlari tomonidan tarbiyasi qiyin usmirlarga tegishli asardan parcha ukib beriladi, sung ularda kanday ko’zgalish yoki ta’sirlanish paydo bulayotganligi ko’zatiladi. Tarbiyasi qiyin usmirlardagi hususiyatlarni o’rganishning yana bir yo’li alohidaalohida suhbat utkazish orkali ularning ruhiy kechinmalari bilan tanishishidir. Suhbat kezida yahshi va yomon hulk atvor, hatti-harakatlar yo’zasidan keng ma’lumotlar tuplanadi. Birok utkazilgan suhbatlar usmirning psihik dunyosiga shunday ta’sir qilishi kerakki, natijada unda vijdon azobi, ungaysizlik tuygusi vujudga kelsin.

Tarbiyasi qiyin usmirlarning tipologik hususiyatlariga binoan bir necha turlarga ajratish mumkin. Tarbiyasi qiyin bolalarning birinchi turi orsizlar yoki subutsizlar deyiladi. Ular o’z hatolarini bilib turib konun va koidalarni bo’zadilar, noma’kul ishlarni qiladilar. Ko’pincha ular o’zlarining gunohkor ekanligini tan olmaydilar, maktabdagi ayrim kamchiliklarni tankid qiladilar. Lekin yutuklarni e’tirof etishni hohlamaydilar. SHahsiy fikrlarini boshka kishilarga ma’kullashni va o’z talablarini o’zgalar so’zsiz bajarishini juda yoktiradilar. Bunday bolalar betgachopar, ujar tabiatli, rahm-shavkatsiz, “zuravon” bo’ladilar. Mustakil fikrga ega bulmagan tengdoshlarini o’z atroflariga tuplaydilar va birgalikda tartib bo’zishga undaydilar.

Ikkinchi turga mansub tarbiyasi qiyin usmirlar yahshi va yomonni tushunadilar, birok mustakil e’tikodga, barkaror yuksak his-tuyguga ega emasliklari sababli “orka kanoat”da turib koidalarni bo’zadilar. Ularning hattiharakatlari tasodifiy vokelikka, ta’sir kuchiga va vaziyat hususiyatiga boglikdir. Ular tashvikotga tez beriladilar, barcha narsalarga ishonadilar, kaysi yo’lga kirib qolganliklarini anglab etadilar, birok “kompaniya” fikriga karshi borishga botina olmay kungilsiz ishlarga kul uradilar. Ko’pincha tartibbo’zarlar kilmishlariga tavba kilib, sinf jamoasi a’zolarini ishontiradilar, lekin ma’lum fursat utgandan keyin bergan va’dalarini butunlay unutadilar.

Uchinchi guruhga mansub tarbiyasi qiyin usmirlar shahsiyatparastlik tufayli konunbo’zarlik, tartibbo’zarlik yo’liga kirib koladilar. Ular shahsiy talablarini va ehtiyojlarini kondirish uchun har kanday hatti-harakatdan kaytmaydilar, hamisha

-11odamlarga yahshilik qilishni orzu qiladilar, birok o’zlarini shahsiy manfaatlarini ijtimoiy manfaatdan yukori qo’yadilar. O’zlarini hohishlarini takiklangan usullar bilan amalga oshiradilar,. Sung kilmishlariga afsus chekadilar, ruhan eziladilar. Lekin mazkur kechinmalarni tez unutadilar, ularning shahsiy ehtiyoji har kanday yuksak hislardan, hohishlaridan ustun turadi. Konunga hilof hatti-harakatlar achinish hissi tarzida namoyon bo’ladi. Injik tabiatli bolalar turtinchi guruhga mansub bo’lib, ular sinf jamoasida o’z urinlarini topa olmagandan kayguradilar. Bunday ukvchilar ginahon, arazchi bo’ladilar, shuning uchun sinf jamoasida kamsitilayotgandek kechinmalar bilan yashaydilar. Bunday holatning vujudga kelishiga asosiy sabab shahsiy imkoniyatlardan kura intilish, mayl va obru ketidan kuvishning ustunligidir. Ular jamoa a’zolarining hurmatiga sazovor bo’lishni istaydilar. Ko’pincha tundlik bilan ish tutadilar, biror narsaga hayrihohliklari yakkol ko’zga tashlanmaydi. Tushkinlik kayfiyati, umidsizlik, o’z imkoniyati, akliy kuvvatiga ishonchsizlik ularga hos hususiyatlardir. Ular konun va koidalarni astoydil bo’zishga harakat kilmasalar-da, ta’lim va tarbiya jarayonida qiyinchilik tugdiradilar.Tarbiyasi qiyin usmirlarning hatti-harakatlarini ijobiy yunalishga burib yuborish uchun ularda mas’uliyat, gurur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak hislarni tarkib toptirish lozim.Buning uchun ularga yoshi, kuchi kobiliyati va kizikishlarini hisobga olib topshiriklar berish ayni muddaodir. Ularga kichiq jamoani, sport sektsiyasini, tirik burchakkni boshkarish vazifasini ishonib toptirish natijasida salbiy fe’l-atvorini kamaytirish mumkin. Ularni o’zlari kizikkan tugaraklarga jalb qilish orkali o’qishga salbiy munosabatlari asta-sekin yo’qotib boriladi.

Tarbiyasi qiyin o’quvchilarni kayta tarbiyalash uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak. Tarbiyasi qiyin o’quvchilarni keltirib chiqaruvchi sabablar majmuasi:

1.SHahsning biologik nuqsonlari:

  1. A) Sezgi organlarining kamchiliklari
  2. B) O’qishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperament hususiyatlarining mavjudligi.
  3. B) Psihopatalogik ojizliklar

2.SHahsning psihik kamolotidagi kamchiliklar:

A)Aklning bush usganligi;

  1. B) Irodani zaifligi;
  2. V) SHahsda hissiyotning kam rivojlangani;
  3. G) Zarur ehtiyoj va bilishga kizikishlar mavjud emasligi;
  4. D) Usmirdagi intilish bilan imkoniyatlarining nomutanosibligi.
  5. Z) SHahsning tarbiyasidagi nuqsonlar.
  6. A) Ahlokiy hislatlarida uchraydigan kamchiliklar ;
  7. B) Usmirning o’qituvchi, sinf jamoasi va oila a’zolari bilan mulokotidagi zaifliklar;
  8. V) Mehnat tarbiyasidagi nuqsonlar;
  9. G) Bush vaqtni taksimlashdagi hatolar.

4.SHahsning bilim olish faoliyatidagi kamchiliklari:

  1. Bilimlar, mahsus kunikmalar va malakalarni egallashdagi o’zilishlar.
  2. Ta’lim jarayonida akliy mehnat usullari va operatsiyalarining etishmasligi

5.Maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar:

A)Ta’lim jarayonida bilimlar va hatti-harakatlarni adolatsiz baholash, darslik va o’quv qo’llanmalariga nisbatan anglashilmovchiliklar, sinfda koldirish va hokazo.

  1. B) Maktab tarbiyaviy ishlaridagi kamchiliklar (o’qituvchining usmirga hayrihohmasligi, o’quvchining yakkalanishi, o’qituvchilar va o’quvchilar jamoasidagi nuqsonlar, pedagogik karovsizlik , o’z o’rnini topa olmaslik va boshkalar .
  2. Maktabdan tashkari muhitdagi nuqsonlar;
  3. Oklada pedagogik va psihologik bilimlarning etishmasligi B) Oilaning bo’zi lishi va oilaviy nizolar.
  4. Ota-ona yoki oila a’zolarining shahvoniy hayotga va ichkilikka berilishi. G) Oila a’zolari urtasida sudlangan odamning uchrashi.
  5. Tengkurlarning salbiy ishlarga (hakorat qilishga,ichishga,chekishga,kuli egrilikka) o’rgatishi va hokazo.
  6. Madaniy-ma’rifiy, ishlab chiqarish va jamoatchilikning kamchiliklari.

Umumta’lim maktablarida ishlaydigan o’qituvchilar,tarbiyachilar, maktab psihologlari ta’lim-tarbiya jarayonini to’g’ri tashkil qilish uchun tarbiyasi qiyin o’quvchilar va pedagogik e’tibordan chetda qolgan o’quvchilar bilan ishlashga to’g’ri keladi. SHuning uchun ularni keltirib chiqargan sabablar va bunday o’quvchilarning turlarini bilish mutlako zarur. YUkorida aytib utgan turlarimiz esa bunga misol bula oladi. Tarbiyasi qiyin o’quvchilar o’z-o’zidan paydo bulmasdan, u murakkab ijtimoiy jarayon bo’lib hisoblanadi. SHuning uchun ularni tarbiyalash uchun mahsus usul va vositalarni bilish orkali ularni ruhiy holatini, ehtiyojlarini, kizikishlarini bilish orkali ta’sir utkazish mumkin. Maktab tarbiyachilari,

O’qituvchilari, sinf rahbarlari, maktab rahbarlari tajribasini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, tarbiyasi qiyin o’quvchilarning o’ziga hususiyatlarini, psihologiyasini, hayot tarzini bilmaslik,oiladagi, maktabdagi kamchiliklar tarbiyasi qiyin o’quvchilarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Tarbiyasi qiyin o’quvchilar va pedagogik e’tibordan chetda qolganlar aynan bir narsa emas. Ammo pedagogik e’tibordan chetda qolganlar tarbiyasi qiyin o’quvchilarga aylanishi mumkin. Asosan, bunda, oila muhiti muhim urin tutadi. Ota-onaning farzandiga befarkligi, ular bilan umuman shugullanmaslik, ularga deyarli e’tibor bermaslik, bir farzandini boshkasiga nisbatan ko’prok erkalatishi ota yoki onaning alkogolizmga berilib ketishi,bolalar uchun sharoitning yo’qligi, ularning fikri bilan urtoklashmaslik, ularga ko’pol muomalada bo’lish, haddan tashkari ularga ko’prok e’tibor berish tarbiyasi qiyin bolalarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi.

Previous articleTarbiyasi qiyin o’quvchilarning hillari
Next articleAtokli pedagog V. A. Suhamlinskiyning tarbiyasi qiyin o’quvchilar bilan korrektsiey diagnostik ishlari