Psihoprofilaktika ishlari nima?
Psihoprofilaktika ish maktab ruhshunosining ham ishlab chiqarilgan faoliyatning muhim turi bo’lib, uning muhimligi olim, amaliyotchilar tomonidan tan olingan maktab psihologik hizmati degtan olingan. Biz fakatgina bu narsani bilim va tajriba asosida shahsning rivojlanishdagi nohush holatini oldini olishda, ahvolni yahshilash maksimal sharoitlardagini gapiramiz. Bu ishning asosiy murakkabiligini pedagogik jamoa va ota-onaning psihologik tayyor emasligida. Nima uchun shunday bo’ladi? Maktabda bir qancha ko’zga tashlanib turadigan bir o’quvchi yoki butun boshli sinf bilan bo’ladigan muammo, ammo ruhshunos kanakadir bilish mumkin bo’lgan qiyinchiliklar hakida gapiradi. Bilishi mumkin yoki mumkin bulmagan muammo haki da bosh kotirgandan bor muammoni bartaraf qilish kerak deb uylaydi ota-ona va pedagogik jamoa ruhshunos bunakangi fikrlashning izidan borishi kerak emas. Psihologik hizmat bir necha dakikada ham kilinadigan muammo asoslansa u rivojlana olmaydi ham va kerakli foydani halk ta’limiga bera olmaydi. U kutilishi ehtimoli bo’lgan muammoga tashhis kuyib va uning oldini olish yo’lida ish olib borishi kerak. Boshkacha kilib aytganda ruhshunos profilaktik ishni bola bilan oradi muammo bulmasdan boshlaydi, ammo bo’lishi mumkin bo’lgan qiyinchilikdan ogohlantiradi.
Psihoprofilaktik ishlarda tashabbus tuliklgicha ruhshunosdan chiqadi. Bu erda o’zi surar toza kurinishda bo’ladi. Ruhshunos o’z bilimi asosida nimani oldini olishni, nimani o’zgartirishni maslahat qilishi ta’lim va tarbiyani yahshilashni kurib chiqadi. U vaziyatga hokimlik qiladi. Ruhshunosning profilaktik ishlarining mazmuni kanday? Ruhshunos maktab psihzologik sharoitining ta’lim tarbiya jarayonini hamma o’sish etaplarida normal kechishni ta’minlaydi. Masalan, ular o’quvchining psihologik o’quv yuklamasi hakida ogohlantiradi, ular o’quvchining o’z kuchi bo’lgan ishonchsizligida, yozma ishlardan kurkish, jamoadan o’zok bo’lish va boshkalar. Ko’p o’quvchilar o’quv yuklamalarida kiynalishida ruhiy sabalar bo’ladi; intellektual o’quv malaka, kunikma etarlicha shakllanmaganligi, o’quv motivatsiyasini ijobiy emasligi, bilish faolligi rivojlanmaganligi, ko’pchilikda o’z-o’zini baholash, bir hil emasligi, o’z kuchiga ishonmasligi, hotirjamsizlik va boshkalar. Bu nohush kurinishlarni oldini fakatgina anik psihologik shartlarni boshdan amal kilinsagina olish mumkin. Suhamlinskiy hakkoniy baholagandek: «Agar normal tabiiy bola hech kaysi fandan o’zlashtirmasa va uning sevimli fani bulmasa, dsmak, maktab vazifasini bajarmagan. Normal psihologik sharoitlardan biri har bir o’quvchining o’z sevimli fani yoki faoliyat turi.
Har bir fan o’qituvchisiga ruhshunos mazkur fanga kizikkan o’quvchilar guruhini aniklashga yordam beradi. Ularga kushimcha adabiyot, topshirik berish mumkin. Bu sinfda ma’naviy tue beradi, bilimga bo’lgan kizikish ortadi. Kobiliyat va talanta ortib kasb tanlashga asos yaratadi.
Sinfda 30-35 o’quvchi, o’quv fani 10-12 ta. Agar har bir fan o’qituvchisi
4-5 ta yahshi kizikkan bolani tanlab olsa sinfda kiziktirilmagan o’quvchi kolmaydi. Agar bulsa sinf rahbari ruhshunos bilan bo’lib asl sababini aniklaydi.
Maktab ruhshunosi kasbga yunaltirish buyicha quyidagi vaziyatlar ni aniklaydi.
- o’quvchilar kizikish va kobiliyatlarni ularni kizikish va kobiliyatlarni ustirishning vaqtli tashhislash.
- kichiq usmirlar kizikish va kobiliyatini rivojlantirish.
С) kasb tanlashda shahe sifatlari va uning shu kasbga moe, moe emasligi.
- G) yukori sinf o’quv ta’lim yondashishlariga konsultatsiyalar berish.
- D) shahe va tashhis korrentsiyalarda o’z o’zini aniklashda yordamlashish
Psihologik rivojlanishning yana sharoitlaridan biri jamoadagi mu’tadil vaziyat. O’quv va pedagog orasidagi bir-biriga bo’lgan ishonch.
Usmir o’sish davrida qiyinchilik muammolar oldini olishda katta e’tibor berish kerak. Usmir o’tish davri – o’sish davrida juda ham javobgar etap. Kiyutskiy fikricha bu davrda bola tarbiyasi qiyin bo’ladi va pedagogik sistema bola tarbiyaga qo’llanilayotgan tez o’zgarish bilan bulmaydi. Ruhshunos hammadan ham bolani maktab kabul kilinayotgan davrini nazorat qilishi kerak. Bu davrda faoliyat turi keskin tarzda o’zgaradi. Bu asosan 6 yoshda juda ham aktual masala. Ruhshunos bolani 1-sinfga kabul qilishga tayyor, tayyomasligini aniklaydi. Bolani umumiy tayyorgarligini muhimligini hammasini bolalar psihologiyasini o’rganuvchilar tan oladilar. SHunisi tushunarliki bola hayotini va maktabga kabul kilguncha shunday tashkil etish kerakki, unda yangilikka bo’lgan tabiiy kizikish o’sishi ehtiyoji bulsin.
Maktabgacha tayyorgarlikni 1-sinf dasturi asosida tayyorlashi emas, balki u bilan keng mulokotda bo’lishni tushunish kerak, ya’ni bolaning keyingi muvaffakiyati uning tayyorgarligiga boglik emas.
Ko’p hollarda kam tayyorlangan bolalar o’z urtoklaridan o’zib ketadilar. Ammo tayyor bolalar maktabga ijobiy yondashib ularga yangilikka nisbatan kunikmalar shakllana boshlagan bo’ladi. Masalan: sanashda, fikrlashda, savolga javob berishda ular o’zlarini erishrok his qiladilar, o’zlarini yo’qotmaydilar, faollari ukiganlarini so’zlay oladilar, ko’rganlarini aytadilar, tanaffusda o’quvchilar kurshovida ularni kizikish bilan tinglaydilar. 1-sinfda bolalar o’z avtoritetlariga ega bo’ladi va o’qituvchi ishonchini kozonadi. Maktabgacha rivojlanishiga e’tibor kam bo’lgan bolalar esa qiyin vaziyatga tushib koladilar.SHuning uchun ruhshunosning bola tayyorgarligini aniklash muhim ahamiyatga ega. Bunda ruhshunosning bolani formal tayyorgarligini(ya’ni ukib, yozib, hisoblab bilishini) emas balki psihologik hususiyatni inobatga olishi kerak : maktabga katnashga kanday karaydi.unda tengdoshlari bilan mulokotda bo’lishda,tajriba olibborish begona katta kishi bilan o’zini kanday tutadi, uning bilim faolligi kanday rivojlanganini va boshkalar.
Tekshiruv natijalariga qarab ruhshunos o’qituvchi bilan birga qancha individual yondashishni ishlab chiqadi. Bu sohada maktab ruhshunosi Kostikova tomonidan har bir o’quvchiga yondashadigan tavsiyalar ishlab chiqilgan. Muhim ligi tomonida kolishmaydigan boshka o’sish davrlari ham mavjud. YA’ni o’quvchi boshlangich sinfni bitirib bir o’qituvchidan ko’p o’qituvchiga o’tish davri fanlarning murakkabligini boshlanish davri bunda o’qituvchi usuli o’zgarishida o’quvchini mustakil bo’lishi, tengdoshlari bilan munosabati va boshkalar. Bu davrni pand-nasihatga muhtoj davr deyish mumkin, huddi shu davrda ular o’z kizikishlarini anglab uylashni boshlaydilar va ularda kat’iy o’z-o’zini baholash shakllana boshlaydi. Nima uchun 5-sinf bolalari o’zlarini spetsifik kobiliyatlarini o’rgana boshlaydilar?. 5-sinf bu keskin o’zgarish davri chunki shu paytdan ular fan ta’limiga utadi. Birinchi turt yilda asosan 1-o’qituvchi kulida bo’lib u boladan bir hil o’zlashtirishni talab qiladi. Odatda o’qituvchi sinfni kuchli, urta, past o’zlashtiruvchilarga bo’ladi. Bu o’qituvchilarda kobiliyatli o’quvchi kanday hislatlarga ega bo’lishini suradik. Ular ko’rsatmalari quyidagicha: ya’ni kobiliyatli o’quvchi mehnatsevar, dikkati kuchli, mantikii hotiralarga ega, o’z ustida ko’p ishlaidigan, ko’zatuvchan, kizikuvchan va boshkalar. Biz shu narsaga amin buldikki, bu hususiyatlar o’quvchini umumiy rivojlanishini tavsivlaydi va hech kanday o’ziga hos kobiliyat, fazilat emas.
O’qituvchi o’ziga hos kobiliyat va hususiyatni ustirishni maqsad kilib kuymay turib o’quvchini o’z-o’zini baholashni shakllantira olmaydi. Biz 5-sinfda boshkacha tasvirni kuramiz. Har bir o’qituvchi bir fandan dare beradi.
Masalan: til fani o’qituvchisini so’zni tushunishini, uni anglashni o’rgatadi, matematika o’qituvchisi kobiliyatli bola kattalikni anglashi kurish kobiliyati yahshi bo’lishi va tasavvuri va tasavvuri yahshi bo’lishi kerak deb hisoblaydi. Bu hozir o’qituvchi to’g’ri yoki noto’g’ri fikr yuritganligi hakida tuhtamokchi emasmiz. Bu un muhimi har bir o’quvchi o’z fani o’ziga hos jihatlari kurib o’quvchiga shu hususiyatlarni shakllantirishga urinishi. Agar o’quvchi 1,2,3 marta o’qituvchi tomonidaan ragbatlantirish olsa va dustlari ko’zida hurmatni kursa u boshka fandan ham shunday kila olmaydimi, shu hakda uylashadi. Biz o’z-o’zini anglash protsessi juda sekin va o’zi anglamagan holda boradi. Ko’p hollarda o’quvchilar o’z kobiliyatlarini tasdiklovchi holatni topmasalar ular fanga va maktaba bo’lgan kizikish butunlay sunadi. Bundan kochishga maktab ruhshuo’osi yordam beradi. 89 sinf o’quvchilar bilan hali hayotda o’rnini egallashdek murakkab muammolar turibdi.
Bunday qaltis vaziyatlarda maktab ruhshunosi dikkat markazida ularga yunaltirilgan profilaktik ishlar turadi. Ruhshunos muammoni hal qilishi bilan birga maktab jamoasi va ota-onani ham ogohlantirish kerak.
Ruhiy pedagogik konsilium
Profilaktik ishni istikbolli yo’llaridan biri pedkonsilium. Babanskiy fikricha yozma tavsifnomalarga o’ralashmasdan, o’quvchiga berilgan pedjamoa fikri -dikkatni karatish lozim. O’quvchini o’rganishi uning talant, kobiliyat, ishtiyok o’rganishini hal qiladi. Pedkonsiliumda ruhshunos vazifasi o’quvchini har tomonlama o’rganishga o’qituvchiga yordam beradi. Uning akliy rivojlanishi shahsning asosiy hususiyatlari uning bir hil bulmagan va murakkab hulki eng asosiysi bola rivojlanishning keyingi dasturini ishlab chiqish. Pedkonsilium o’quvchiga sub’ektiv baho berishni oldini oladi, umumiy dastur to’zishda uning ma’lum hususiyatlarini rivojlantirishda bo’ladigan to’siq va qiyinchilikni bartaraf etishga yordam beradi. Bahtga karshi ba’zi o’qituvchilarda bir hil kat’iy fikr bo’lib, uni o’zgartirishni oson emas. SHuning uchun pedkonsilium utkazishda ruhshunos katta tayyorgarlik kurishi va bir qancha masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi.
- O’quvchini har tomonlama o’rganib uning kuchli va ijobiy hislatlarini ko’rsatish.
Psihologik tashhis, ko’zatish va suhbat asosida shahsning muammolari hakida tuhtalish.
- O’zini har bir o’qituvchi tushinishiga erishish paydo bo’lgan to’siqni bo’zish kerak. Bu juda murakkab, buni asta-sekin pedkonsiliumgacha utkazish kerak. O’qituvchida ko’p bulmasada o’quvchiga kuygan bahosi to’g’rilish va ped munosabatiga ikkilanish hissini tugdira olishi kerak. Uni quyidagi savol va fikrlarga olib kelishi? Jiddiyrok yondashsak bola bilan nima qilishi kerak? Sinfda o’qituvchilar orasida ishlab chiqiladimi? Ota-onasi chakirildimi? U nima o’qiydi? Kanaka filmlarni tomosha qiladi? Ustida muhit kanaka? Nimani yahshi ko’radi? Biror narsa uchun uni biror marta maktaldimi? Biror narsa boshka bolalarga urnak kildilarmi? U uchun muhim bo’lgan biror topshirik berildimi? Dusti bor yo’qligi bilan kizikib krildimi? Umuman u bilan biror marta yurakdan gaplashildimi?
O’qituvchi oldidagi bu savollar uni o’quvchiga bo’lgan sub’ekt bahosini o’zgartirishga ohir yonimda inson men u uchun javobgarman, men esa uni umuan bilmayman, biror narsani o’zgartirish mumkin degan hulosaga olib keladi. O’qituvchi bandiligi kasb mahoratini etishmasligi yoki shahsiy rivojlanishga noaniklik o’quvchi bahosida bilinadi. U o’quvchini o’ziga baholab shu bahoga moe ravishda o’zini tutadi, to’g’ri kildimi yo’qmi bu o’quvchiga kanday ta’sir qiladi bu hakda uylashadi.
Ruhshunos o’quvchiga kuyilgan har kanday bahoni olib tashlaydi.
O’quvchi yahshi yoki yomon bo’lishi mumkin emas, uni birligiga kabul kilib biz kattalar uni baholashga nisbatan murakkabrok, o’z faoliyatini tushinishi ko’p hollarda o’qituvchi o’quvchiga bo’lgan munosabatini o’zgartirmaslikning asosiy sababi, uni tushunmasligida emas, balki o’z hayotini murakkab l ashtirmas ligi dadir. Bu erda ruhshunosga juda ko’p ishlashga va o’qituvchini o’z kobigini yorib chiqishiga yordam zarur.
- O’quvchi shahei mohiyatini tushunishni jamoa bilan ishlab chiqishi. Fakat shundagina muvaffakiyatga erishishi mumkin. SHunday kilib to’g’ri tashkil kilingan peddkonsilium fakat o’quvchini emas o’qituvchini rivojlanishiga ham yordam beradi.
Psihologik konsultatsiya. Konsultatsiya faoliyati – maktab ruhshunosi muhim ishdan biridir. Konsultatsiya o’qituvchi o’quvchi ota-ona uchun bo’lib u gruppavoy yoki yakkama-yakka holda bo’lishi kerak. Psihologik konsultatsiya o’z masalalari yo’zasidan profilaktik ishlarga birikadi, lekin ular orasida tafovut bor. Agar bu profilaktik ishlarni hali shu ammo bulmay turib boshlasak konsultatsiyani ma’lum bir muammo vujudga kelgandan keyin boshlaymiz. O’qituvchi o’quvchi yoki ota-onada muammo tugilib ko lishi mumkin. Ular buni o’zlari bartaraf eta olmaydilar. SHunda ruhshunosga murojaat etadilar ruhshunos vazifasi unga murojaat etganga yordam berish.
Eng qiyini uning asl mohiyatini aniklash va uni bartaraf etish. Juda ko’p holda, tartibsiz o’zlashtirmaydigan tengdoshlari bilan munosabati yomon o’quvchi bilan ishlashga yordam berishni suraydi, guyo hamma muammo boladadek. Ammo bunaka hulosa bilan ishonmaslik kerak. Ko’p hollarda o’qituvchilarning noto’g’ri harakati tufayli ham bunday muammolar yo’zaga keladi, muammo asosan o’qituvchi o’zida bolada emas. SHunday bir vaziyatni tasavvur etaylik: o’quvchi ma’lum bir fanni yomon o’zlashtiradi. Konsultatsiya paytida psiholog fakat o’qituvchiga yordam beradi. Nima uchun u o’quvchiga yondasha olmayapti.
O’quvchini yomon o’zlashtirishi sabablarini o’quvchilar bilan ishlamay psiholog topadi. SHuning uchun psiholog va o’qituvchini o’z viloyatidagi mutahassis sifatida karash kerak. O’quvchi muammosidagi ularni birgalikdagi harakati muammoni ijobiy hal qilishni yangi yo’llarini topadi konsultatsiyaning asosiy ahamiyati ham shanda bulsa kerak. Agar o’qituvchi konsultatsiya davrida o’quvchi bilan o’zi orasidagi tushunmovchilik sababini aniklasa, demak u muammoni hal kildi. Muammo manbaini topib bola bilan o’z munosabatini boshkacha ko’radi. Asosan yukori sinf o’quvchilari aksarida muammolar bo’lib, ular ruhshunosga murojaat etadilar. Bular o’zaro munosabatda, ota-ona bilan bo’lgan munosabatda, o’qituvchi bilan usmir orasida bo’lib, o’zlari echimini topa olmaydilar. SHunday kilib psihologik konsultatsiya echimi shundan iboratki inson o’z muammosini o’z hal qiladi. Juda ko’p hollarda tajribasiz psiholog konsultatsiyaga kelganida nasihatlarga kumib tashlaydi. Okibatda ikkala tomon ham ishdan konikmaydi. SHunga karamay konsultatsiyaga kelganlarni ko’pchiligi psiholog ularga muammoni tez echimini beradi deb uylaydi.
Tajribadan ko’rinib turibdiki psihologga «boshkarib» bo’lmaydigan deb shikoyat qiladilar. Buni sababini ular oiladan kidiradi. Ammo ko’p hollarda o’qituvchilar o’quvchi ruhiy tomoniga e’tibor bermaydilar. SHuning uchun konsultatsiya paytida ularni jalb qilishga karishilk qiladilar. Bunday paytda ruhshunos o’qituvchi izidan bormasligi kerak. Uning vazifasi o’qituvchini o’z hatosini tushuntirish holatiga olib kelish. Ota-onalar konsultatsiyasi ham bundan oson emas. Ko’p holda ular psihologga o’qituvchi yoki direktor kistovi bilan keladilar. Psiholog o’quvchi ruhidagi chekinish versiyalarini qiyinchilik bilan kabul qiladi. Ular buni sababini oiladan kidirishini hohlamaydi. Psiholog maktab rahbariyati bilan ham ish olib boradi. SHunday kilib konsultatsiya ham maktab psiholog ishining asosiy turi.
Psihologik o’qitish
Profilaktik ishlarga psihologik o’qitish turi ham kiradi. Psihologik o’qitish o’qituvchi, o’quvchi va ota-onalar bilan olib boriladi. O’qituvchilarga psihologik bilim ko’nikmalarning tankisiligi seziladi, hatto ko’p yil sinf rahbarlik kilgan o’qituvchilar ham uncha psihologik ma’lumotga ega emas. Ota-onalar hakida ham shuni aytish mumkin, bolani juda yahshi kurib turib ham uni bilmaydilar va tushunmaydilar. SHunday kilib psihologik o’qitish davrida ruhshunos o’qituvchi ota-onani bolalar psihologik pedagogik va sotsial asoslari bilan o’quvchilarni o’zo’zini tarbiyalash asoslari bilan yangi psihologik tekshirish natijalarini almashtirish.
Psihologik bilimga ehtiyoj sezish uni ish jarayonida amalga tadbik etishga o’rgatish kerak. Bu erda suhbat, ma’ro’za, seminar, kurgazmalar, adabiyotlar ishlatish mumkin. Bunda hamma ishni maktab ruhshunosi olib borishi shart emas, u mutahassislarni taklif etish mumkin. Ammo ishni ma’no mohiyatini ruhshunos aniklaydi, ya’ni utkaziladigan tadbir fakat nazariy bo’lib, kolmay amalda ham bo’lishi kerak. SHunday kilib biz maktab ruhshunosining ishi psihoprofilaktika, psihologik tashhis, psihokorrektsiya, psihologik o’qitish hakida to’htaldik. Bu faoliyat turlari amalda fakat birgalikda mavjud.
Maktab ruhshunosining kasb ahloki. Maktab ruhshunosi ahlok muammolari uning ishinig ta’siriga muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab ruhshunosining asosiy vazifasi bolani psihik normal rivojlanishini ta’minlash. SHuning uchun u o’z ishini bola ehtiyoji kizikishidan kelib chiqkan holda tashkil etish kerak. Buning okibatida maktab psihologi javobgarligi ikki hissa ortadi. Hamma aytganlar shuni hulosa qilishga imkon beradiki maktab ruhshunosi professor faoliyati asosida Gippakrat tomonidan o’rganilgan doktorlik «ahlokiga shikaet etkazma» yotadi. Maktab psihologi bola bilan bir o’zi ishlamaydi. U bilan bir maqsadda boshka odamlar ham bor. SHuning uchun maktab ruhshunosining kasb ahloki kerakmi va imkoniyat hulkiga ega. Bu printsip birinchisi bilan mahkam boglik. Bunga oddiy misol bo’lishi mumkin.
Misol uchun maktabda maktab koidasini va fanlarni o’zalashtirishni sezadigan o’quvchilar bor. O’qituvchi ruhshunosga murojaat etdilar. Ammo ruhshunosda mavjud bo’lgan diagnostik va metodik arsenal unga anik tashhis kuya olmadi. Bu variyantda psiholog o’qituvchiga anik tavsiyalar bermaydi. SHu bilan birga tarbiyasi qiyin o’quvchini o’z dikkat markazidan uchirib hali tashlamaydi. SHu bilan birga ruhshunos o’quvchini dikkat markazida saklab ham turmaydi, agar u salbiy reaktsiya bersa.
- U o’z imkoniyatlarini qarab chiqishi kerak. Kasb ahloki bu vaziyatda ko’p amalda qo’llangan pedagogik va psihologik vositalardan qo’llanishi kerak.
- Buni sababi uning o’zida bulmasligi mumkin ya’ni, masalan, «past hayot tarzi» «yomon o’qiydi, chunki qobiliyati yo’k» «eslash kobiliyati yo’q» «hech narsani eslab kololmaydi, jinoyatga moyilligi bor va hokazo.
Bunday hollarda psihologik korrektsiyani kullash karama-karshi natija berishi yoki bola ruhiga to’zatib bulmaydigan shikaet etkazishi mumkin. Bu paytda ruhshunos hulki ko’zatishni yuklab kuymagan hoda olib borishi maqsadga muvofik. Bu holda shikaet etkazmay kerakli holat bilan kushiladi va imkoniyat darajasida olib boriladi. Agar o’quvchi psihologii ish olib borishini hohlam asa unga odab bilan hushmuomalada bo’lish kerak. Kiskacha kilib maktab ruhshunosi ahlokini quyidagicha izohlash mumkin.
- o’zini kasb imkoniyatini va kasb mahoratini anik belgnilashi, ya’ni bola psihologiyasiga shikaet etkazmaslik. O’z vakolatlari asosida bolani ruhiy soglom rivojlantirishini ta’minlash.
