Mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirishning e’tiborli tomoni shundaki, dastlab uning strategik maqsadlari aniqlab olinib, islohotlarni bosqichmabosqich amalga oshirish nazarda tutildi. Unga ko’ra, islohotlarning birinchi bosqichi 1991-1994 yillarni o’z ichiga olib, ikkitta hal qiluvchi vazifa, ya’ni, birinchidan, ma’muriy-buyruqbozlik tizimining og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ikkinchidan, respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish ilgari surildi.
Islohotlarning butun birinchi bosqichi davomida respublika ijtimoiy siyosati uch asosiy yo’nalishda olib borilib muhtoj, ijtimoiy jihatdan nochor tabaqalarni himoya qilish maqsadida davlat byudjeti hisobidan 30 turli soha va yo’nalishlar bo’ylab ijtimoiy himoya amalga oshirildi.[1] Xususan, ijtimoiy siyosatning birinchi yo’nalishga ko’ra, davlatning ushbu sohada vakolatli bo’lgan muassasalari: Mehnat va aholini ijtimoiy himoya Vazirligi, Moliya Vazirligi, Sog’liqni saqlash Vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligi, Madaniy ishlar Vazirligi, shuningdek, «Mahalla», «Sog’lom avlod uchun» kabi jamoatchilik tashkilotlari, Xotin-qizlar qo’mitasi va hokazolar tomonidan amalga oshirila boshlandi va soha xarajatlari respublika byudjetining salkam uchdan bir qismini tashkil etdi. Jumladan, miqdori muntazam o’zgartirib turilgan ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar, kompensasiyalar, imtiyozlar va turli dotasiyalar shaklidagi bevosita to’lovlar ham keng qo’llanildi. Eng kam ish haqi va pensiyalardan soliq olinmaydigan bo’ldi. Korxonalarning o’z xodimlariga ijtimoiy yordam ko’rsatish sohasidagi xarajatlaridan bir qismi byudjet mablag’lari hisobidan qoplanib turildi. Keng iste’mol mollari va xizmatlarining ko’pgina turlari narxlaridagi tafovutlarning o’rni qoplandi. Ayni vaqtda, qo’shimcha ijtimoiy imtiyozlarning butun bir majmui, xususan, boshlang’ich sinf o’quvchilari va yolg’iz pensionerlar, 2 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun bepul ovqat, barcha maktab o’quvchilari va talabalar uchun ovqatning arzonlashuvi kabi imtiyozlar amal qilib turdi. Ko’pgina toifadagi fuqarolarga turar joy shaxsiy mulk qilib bepul berildi, ba’zi turdagi kommunal xizmatlar haqini to’lashda yengilliklar joriy etildi. Iqtisodiy ahvol murakkab bo’lishiga qaramay, moddiy va moliyaviy imkoniyatlar cheklangan sharoitda ham ijtimoiy ahamiyatga loyiq vazifalarni hal etish uchun zarur vositalar qidirildi. Islohotlarning ushbu bosqichi zimmasiga yuklangan vazifa va pirovard samaraga ko’ra, shartli ravishda narxlarni erkinlashtirilishi, pulning qadrsizlanishi darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish chora-tadbirlari tizimdagi ustuvor yo’nalish bo’ldi. Bu yo’nalish istisnosiz barcha tabaqalarni qamrab oldi.
Ikkinchi muhim yo’nalish, respublikaning ichki iste’mol bozorini himoya qilish hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish chora-tadbirlarini ko’rilishi bo’ldi. Islohotlarning dastlabki bosqichida sobiq ittifoqning ko’pgina davlatlarida aholining asosiy ommasi yoppasiga qashshoqlashgan bir paytda, ushbu tadbir muhim ahamiyatga ega bo’ldi va iste’mol bozorini qisman bo’lsa-da himoya qildi.
Uchinchi muhim yo’nalish, aholining kam ta’minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyani qo’llash borasida kuchli chora-tadbirlarni ishlab chiqish va faol ijtimoiy siyosatni amalga oshirish. Ish haqini oshirish bilan birga barcha toifadagi maktablarning, mehribonlik uylari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar tarbiyachilari, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarining professor-o’qituvchilari va ilmiy xodimlari, ijodiy va tibbiy xodimlarni ijtimoiy himoya va ularning mehnatini rag’batlantirish maqsadida qo’shimcha moddiy ne’matlar, kvartira haqi va kommunal to’lovlar sohasida imtiyozlar berildi. Bozor munosabatlariga o’tilgach o’zgalar yordamiga muhtoj yolg’iz qariyalar duch kelayotgan qiyinchiliklari hisobga olinib turarjoy va kommunal xizmat haqini to’lashdan ozod etildi. Bepul dori-darmon va transport xizmatidan foydalanish imkoniyati yaratildi.
Ammo ijtimoiy himoyalashning mavjud tizimi chuqur tahlil etilganda uning kamchiliklari va ijtimoiy samarasi yetarli emasligi ayon bo’lib qoldi. Chunki, mustaqillikning dastlabki yillarida ijtimoiy siyosat sohasida faoliyat ko’rsatayotgan subyektlar boshqa sobiq sovet respublikalari kabi ijtimoiy himoya tizimini yangilash borasida qator yirik muammolar bilan to’qnash keldilar. Xususan, birinchidan, keskin qisqargan moliyaviy imkoniyatlarni tiklash va o’tish davrida zarar ko’rgan aholi qatlamlarini ijtimoiy himoya bilan ta’minlash. Chunki, sobiq sovet davri ijtimoiy himoya tizimi kam haqli bandlik, davlat tomonidan ajratiladigan yordam puli va birinchi yordam xizmatiga asoslanib barcha uchun past darajadagi hayot tarzini birday yaratib berar edi. Favqulodda holatlardan aziyat chekkanlarni ijtimoiy himoyalash tizimi umuman mavjud emas edi. Ular alohida qatlam sifatida olinmay pensionerlar, nogironlar, homiladorlik ta’tillaridagi ayollar toifalariga kirib ketar edi.
Ikkinchidan, haqiqatdan muhtoj aholi qatlamlarini aniqlash va ularni manzilli ijtimoiy himoyalashning yangicha usullari, mexanizmlarining ishlab chiqilmaganligi.
Sababi, sobiq totalitar tuzum davrida kambag’allik rasman tugatilgan, deb targ’ib qilinganligi natijasida muhtojlikni aniqlash tajribasi mavjud emas edi. Uy xo’jaligi byudjetining rasmiy tekshirishlar ham kambag’allikni batafsil tahlil qilish imkoniyatini bera oladigan ishonchli ma’lumotlarni keltira olmasdi. Daromadning real holati to’g’risidagi ma’lumotlar maxfiy saqlanar, oylik ish haqi miqdori markaz tomonidan o’rnatilar edi. Maosh va yordam pullari oilaviy daromadning asosiy manbalari hisoblanardi. Shuningdek, davlat yordam pullari yalpi yoki toifaviy bo’lib, unga faqat ma’lum guruhga masalan, pensionerlar, 16 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalargina da’vo qilishlari mumkin edi. Ijtimoiy sohaga ajratilayotgan davlat mablag’larining qisqartirilishi natijasida aniq yo’naltirilgan ijtimoiy siyosat yuritishning imkoni yo’q edi.
Uchinchidan, ijtimoiy himoya tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi yangi muassasalarning deyarli mavjud emasligi. Chunki, bunday muassasalarda ijtimoiy madadga muhtojlik darajasini obyektiv tarzda baholab beruvchi ma’muriy boshqaruv tizimi va malakali mutaxassislar bilan ta’minlash uchun mablag’ talab etilardi. Ammo yuqorida ko’rib o’tganimizdek, ijtimoiy ta’minot hukumatning ikkinchi darajali vazifalari qatorida bo’lganligi uchun sohaga yetarlicha mablag’ ajratilmasdi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida sobiq tuzum davridan meros bo’lib qolgan ushbu muammolar iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida yuritilgan ijtimoiy siyosat samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Xususan, davlat byudjetidan sohaga ajratilayotgan mablag’larni tegishli qatlamlarga yetib bormasdan sochilib ketayotganligi ma’lum bo’ldi va ijtimoiy himoyaning mexanizmlari, vositalarini kuchaytirishda sifat jihatidan yangi bosqich zarurligi obyektiv ehtiyojga aylandi. Mazkur ehtiyoj ostida 1994 yilda iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichiga o’tilib, mamlakat kelajak istiqbolini belgilab olish maqsadidagi hukumatning strategik rejalari doirasida aholini ijtimoiy himoyalashning yangi chora-tadbirlari ishlab chiqildi va uni amalga oshirishning samarali mexanizmlari qidirildi. Bunga ko’ra, yalpi ijtimoiy himoyalash tizimidan ishonarli ijtimoiy kafolatlar va aholini aniq ijtimoiy himoya tizimiga izchillik bilan o’tish maqsadga muvofiq, deb topildi. Adolat tamoyillariga rioya qilish qoidasi yangi tizim qurilishiga asos qilib olindi.[2] Zero, ushbu tizimda qo’llab-quvvatlanishga haqiqatdan muhtoj bo’lgan aholi tabaqalarini belgilashda amal qilinishi lozim bo’lgan mezonlar ham, madadni ularga yetkazish vositasi bo’lgan omillar ham aholiga ravshan, sodda, tushunarli tarzda bo’lishi kerak edi.
Ijtimoiy kafolatlar va qo’llab-quvvatlanishga muhtoj bo’lgan shaxslarni aniqlashda, yordamning turi va miqdorini belgilashda subyektiv nuqtai nazardan ish qilish istisno qilinishi nazarda tutildi. Yangi tizim aniq tabaqalarni qamrab oluvchi manzilli bo’lishi va ijtimoiy sohani tartibga solinishiga xizmat qilishi kerak edi.
Izlanishlar natijasida respublika hukumati bu muammolar yechimining o’ziga xos yo’lini topdi, ya’ni, davlat ijtimoiy himoya vakolatlarining katta qismi mahalliy o’zinio’zi boshqaruv organlari – mahallalarga bosqichma-bosqich o’tkazila boshlandi. Ushbu maqsadda davlat manbalari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari hamda jamg’armalarning mablag’laridan faollik bilan foydalanish nazarda tutildi. Ushbu tanlangan model faoliyati ijtimoiy ta’minot sohasini tartibga solib, jamiyatni iqtisodiy o’sishga, bozor tizimini shakllanishi, ijtimoiy barqarorlik, demokratiyani sekinlik bilan bo’lsa-da chuqurlashib borishini ta’minlashga qaratildi va ijtimoiy himoya mahalla tizimining qonunchilik asoslari yaratila boshlandi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 18-moddasi hamma shaxslarning tengligini o’rnatar ekan, «Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qo’yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo’lishi shart»,[3] – degan qoidani mustahkamlaydi. Konstitusiyaviy huquq me’yorlariga tayanilgan holda 1993 yil 2 sentyabrda «Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining e’lon qilinishi ijtimoiy sohada ilgari surilayotgan maqsadlar amaliyotidagi ilk qadamlardan biri bo’ldi. Qonun avvalambor, o’zini-o’zi boshqarish organi – mahallalarning huquqiy maqomini mustahkamladi va ular zimmasiga aholining muhtoj qatlamlarini manzilli ijtimoiy himoyalash mas’uliyatini yukladi.
1994 yil 24 avgustda «Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoyalashni kuchaytirishga oid tadbirlar to’g’risida»gi Prezident Farmoni qabul qilindi. Ushbu qonunchilik hujjatining qabul qilinishi bilan respublikada aholini ijtimoiy himoya tizimi tubdan o’zgartirildi. Qayd etish joizki, ijtimoiy sohada qabul qilingan qonunchilik hujjatlari o’zida mamlakatimizning milliy xususiyatlarini aks ettiribgina qolmay, xalqaro huquq me’yorlariga, jumladan, BMTning Inson huquqlari Umumjahon Deklarasiyasining barcha shartlariga va 1966 yilda qabul qilingan
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro Paktning bosh tamoyillariga mosdir. Ushbu paktning 10-moddasida «Jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasi hisoblanmish oilaga imkoni boricha keng ko’lamda yordam berilishi va himoya etilishi zarur. Ayniqsa, u shakllanayotgan davrda bunday ko’mak zarur, chunki mustaqil bo’lmagan bolalar va ular tarbiyasi borasidagi g’amxo’rlik hozircha oila zimmasiga tushmoqda. Bola tug’ilishidan oldin va undan keyingi davrda onalarga alohida e’tibor berilishi lozim. Bu davr maboynida ishlovchi onalarga haq to’lanadigan ta’til yoki ijtimoiy ta’minot bo’yicha yetarli nafaqa bilan ta’til berilishi kerak»,[4] – deb belgilab qo’yilgan. Xullas, bu qadam respublikamiz ijtimoiy himoya tizimi rivojining ikkinchi, yuqoriroq bosqichi bo’lib, bu bosqichda ijtimoiy ta’minot aholining aniq tabaqalarini qamrab olishga qaratildi. Endilikda, bolalar va kam daromadli oilalar ijtimoiy himoyadan bahramand bo’luvchi asosiy kishilar, uni yetkazuvchi esa – mahallalar bo’lib qoldi. Bunda aholi hayoti oilaviy, jamoaviy turmush tarziga asoslanganligi e’tiborga olindi. I.Karimov ta’kidlaganidek, «Sharq xalqlarida, jumladan, o’zimizning O’rta Osiyo sharoitida jamoa bo’lib yashash tuyg’usi g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi va odamlarning bir-biriga yaqinlashtirishga, bir-birini qo’llab-quvvatlab hayot kechirishga zamin tug’diradi».[5] Zero, oila, jamoa kishilarning qon-qarindoshlik, mulk va manfaat umumiyligi, talab va ehtiyojlarini birgalikda qondirishga asoslangan, maqsadi yagona bo’lgan majmua, ya’ni, mikroijtimoiy tuzilmadir.
Iqtisodiy jihatdan qaraganda oila uy xo’jaligi bo’lib, mikroiqtisodiy tizimning asosiy bo’lagi hisoblanadi. Uning boshqa qismini esa firmalar, korxonalar tashkil etadi. Oila shu qismlari bilan birgalikda mikroiqtisodiy tizimga, ya’ni, milliy iqtisodga birikadi va tor doiradagi hodisa bo’lmay jamiyatning bir bo’lagi, aniqrog’i, uning asosini tashkil qiladi. Oilani qo’llab-quvvatlashning samarali usullarini ishlab chiqish uchun kam ta’minlangan oilalarning ijtimoiy ahvoli va kambag’allik muammolarini chuqur o’rganib chiqish ehtiyoji tug’iladi. Sababi, bunday oilalarning oylik daromadi iste’mol ehtiyojidan past bo’lib, daromadining 75-85% oziq-ovqatga sarflanadi.[6] Kambag’allikni aniqlash bilan esa, har bir davlat faqat o’ziga tegishli bo’lgan vazifalarni hal qilishga harakat qiladi.[7] Masalan, rivojlangan davlatlar kambag’allikni aniqlash orqali o’rta va quyi qatlamlar o’rtasidagi chuqur differensasiya va ijtimoiy zarbalarga yo’l qo’ymaslikka intiladilar.
O’tish davri iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan davlatlar uchun kambag’allik darajasini aniqlash yangi bozor sharoitlariga moslasha olmayotgan aholi guruhlarini manzilli ijtimoiy yordam strategiyalarini ishlab chiqish nuqtai nazaridan muhimdir. Qayd etib o’tish kerakki, bir mamlakatda qabul qilingan yashash uchun zarur eng kam miqdor boshqa davlat sharoitlariga to’g’ridan-to’g’ri mos kelmaydi.
Har bir davlat aholisining turmush darajasini aniqlab beruvchi o’ziga xos o’lchamlariga ega bo’lib, mavjud andozalardan og’ish hollarida ijtimoiy himoya tadbirlari kuchaytiriladi.
Respublikamizda aholining yordamga muhtoj qatlamlarini aniqlashda mazkur omillarga asoslanib ish ko’rildi va kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoyaning yangi dasturi ishlab chiqildi. Unga ko’ra, mahalladagi kam ta’minlangan oilalarni aniqlash va aynan muhtoj kishilarga yordam berishning tarixan adolatli tizimi qayta tiklandi. Ijtimoiy adolat tamoyiliga og’ishmay amal qilingan holda, ko’rsatilayotgan moddiy yordamning aniqligini ta’minlash, uni haqiqatdan muhtoj oilalarga berish, aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlariga ayrim oilalar tomonidan boqimandalik kayfiyatida munosabatda bo’lishga yo’l qo’ymaslik, oila a’zolari, ayniqsa, bolalarning moddiy farovonligi, har tomonlama jismonan va ma’nan barkamol bo’lishi, ma’lumot va kasb darajasini oshirishi uchun zarur bo’lgan sharoitlar yaratishda oilaning mas’uliyatini kuchaytirish nafaqa to’lashning mezonlari va majburiy shartlar qilib belgilandi.
Mahallalarga jamoada nisbatan kam ta’minlangan oilalar hamda ariza bilan murojaat qilgan muhtoj kishilarning huquqlarini turli ijtimoiy ko’rsatkichlar orqalari aniqlash mas’uliyati yuklatildi. Ijtimoiy himoyaning ushbu tizimida kam ta’minlangan aholi qatlamlarini aniqlash mezonlari davlat dasturlari, maxsus yo’riqnomalarda aniq belgilangan bo’lib, e’tiborlisi, mahalla kengashilarining nafaqat rasmiy ko’rsatkichlarga tayanib qolmasdan, ma’lum mahalla hududida istiqomat qiluvchi aholi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lgan mahalla oqsoqollari, faollarining maslahatlari asosida ish yuritish imkoniyatiga ega bo’ldi va ushbu sohada mahalliy o’zini-o’zi boshqaruv organlarining mustaqil faoliyati qo’llab-quvvatlandi hamda ularga ishonch bildirildi.
Xullas, mazkur band mohiyatini yoritib berish davomida quyidagi xulosalarga kelindi. Xususan, birinchidan, sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy siyosat hukmron partiya mafkurasidan kelib chiqib o’ta markazlashtirilgan edi. O’lkalar, jumladan, respublikamizdagi ijtimoiy dasturlarga «qoldiq» tamoyili bo’yicha iqtisodiy soha xarajatlaridan qolgan oz miqdordagi mablag’lar ajratilgan.
Ikkinchidan, O’zbekistonning o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan ijtimoiyiqtisodiy muammolar yechimida mustaqil faoliyat yuritish imkoniga ega bo’lindi va rivojlanishning o’ziga xos modeli yaratilib, unga ko’ra, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tilishida kuchli ijtimoiy siyosat ustuvor maqsadlardan biriga aylandi.
Uchinchidan, islohotlarning birinchi bosqichida amalda bo’lgan yalpi ijtimoiy himoya tizimi chuqur tahlil etilganda, uning kamchiliklari va ijtimoiy samarasi yetarli emasligi ayon bo’ldi va aholini ijtimoiy himoyaning aniq yo’naltirilgan, maqsadli tizimini yaratish ehtiyoji tug’ildi.
To’rtinchidan, islohotlarning ikkinchi bosqichida ijtimoiy himoyaning aniq yo’naltirilgan manzilligi ta’minlanib, fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlari – mahallalar vositasidan foydalanish mexanizmi ishga tushirildi.
Beshinchidan, respublikamiz aholisini ijtimoiy himoyada mahalliy o’zini-o’zi boshqaruv organlarining mustaqil faoliyati maqsadga muvofiq. deb topildi va qo’llabquvvatlandi.
Oltinchidan, ijtimoiy himoyaning mahalla tizimi o’tish davrida respublikamizda ijtimoiy ta’minot sohasining tartibga solinishiga xizmat qildi.
Jamoalarni shakllanishi haqida E.Munye o’z fikrini bildirar ekan, «Jamoa – uning a’zolari bo’lgandagina mavjud bo’lishi mumkin»,[8] – deb qayd etadi. Darhaqiqat, insonlarni jamoalarga birlashib yashashlari natijasida ijtimoiy ehtiyojlar mutanosibligi iqtisodiy, siyosiy, madaniy, milliy va boshqa qadriyatlar, ko’nikma, ijtimoiy faoliyat va xulq-atvor me’yorlarining uzluksizligi, izchilligi ta’minlandi.
- [1] Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йулида. – Тошкент: Ўзбекистон, 1995. – 129 б.
- [2] Хусанова Х. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ролининг ошиб бориши // Ижтимоий тараққиѐт парадигмаси: миллий ва умумбашарий томонлари: Республика илмий-назарий конференцияси материаллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – Б. 56.
- [3] Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – 7 б.
- [4] Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пакт // Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар тўплами. Масъул муҳаррир Саидов А. – Тошкент: Адолат, 2004. – 62 б.
- [5] Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 7 б.
- [6] Саидова Г. Социальная политика правительства Узбекистана в переходном периоде: достижения и проблемы // Экономическое обозрение. – Тошкент, 1998. – №1. – С. 15.
- [7] Алибекова С., Саидов К. Проблема бедности в Узбекистане в переходный период // Аҳолини турмуш даражасини кўтариш ҳамда ижтимоий ҳимоясини кучайтириш йўллари ва воситалари: Илмий-амалий конференция материаллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2002. – Б. 18.
- [8] Мунье Э. Манифест персонализма. – М.: Республика, 1999. – 40 с.
