O`quvchilar bilan jismoniy tarbiya darslarini uyushqoqlik hamda tartibli o`tkazish, turli harakatlarni aniq va izchil bajarishlari ta`minlash uchun ularni harbiy sohada qo`llaniladigan harakatlarga, mashqlar vaterminlarga odatlantirish lozim. Birinchi sinfda bolalar tezda bittadan saflanishni, ketma –ket saflananishni, oyoq uchi va ensani to`g`ri tutib turishni, buyruqqa binoan harakatni
boshlash va tugatishni, qo`lni yonga uzatish va bukishni, qayta saflanishlarni bilishlari zarur.
Shug`ullanuvchilar yuzni bir tomonga qaratib, yonma – yon turib bir chiziqqa tizilishlari saflanish deb ataladi. Ular har biri orasidagi masofa oraliq deyiladi.
Saf zich hamda yoyik bo`lishi mumkin. Safni teng ikkiga ajratib o`ng qanot hamda chap qanotda bo`lish mumkin. Burilish vaqtida qanotlar nomi o`zgarmaydi. O`ng yoki chap qanotdagilar, deb yuritiladi.
O`quvchilarning dars boshlanishi oldidan saflanishlari safga tuzilishning eng qulay shaklidirki, bu bilan bolalar o`z joylarini tez topishga va bir – birilaridan muayyan uzoqlikda turish o`rganadi. Shuni aytish lozimki, o`quvchilar to`g`ri sarflanishning aytib o`tilgan barcha elementlarini tezda o`zlashtirib olomaydilar. Ayniqsa, oraliq masofani teng saqlash qoidalariga rioya qilishni o`rgatish ancha davom etishi mumkin. Ammo, turli uslublarda mashqlar bajarish orqali bu ishni birmuncha tez o`zgashtirish mumkin.
1- sinfda jismoniy tarbiya darslarini o`tish metodikasi.
O`quvchilarni jismoniy tarbiya darslarida tezda uyushtirib turli harakatlarni bajarishga o`rgatish uchun, ularni harbiy sohada qo`llaniladigan harakatlarga, mashqlar va terminlarga odatlantirish lozim. Birinchi sinnflarda bolalar tezda bittadan sarflanishni, ketma – ket saflanishni, oyoq uchi va ensasi to`g`ri tutib turishni, buyruq bo`yicha harakatni boshlash va tugatishni, qo`lni yonga uzatish va bukishni, qayta saflanishni bilishlari zarur.
Bir qatorda saflanish o`quvchilarning dars boshlash oldidan saflanishlarining rng qulay shaklidir. O`qituvchi asta – sekin bolalarni o`z joylarini egallashga, bir – biridan ma’lum uzoqlikda to`g`ri saflanishga o`rgatadi, ammo yuqoridagi barcha elementlarni bolalar darrov o`zlashtira olmaydilar. Ayniqsa, oraliq masofani saqlash qoidalariga rioya qilish qiyin bo`ladi. O`rgatishni turli uslublar yordamida tezlashtirish mumkin. Mana bir misol.
O`quvchilarga “ hamma o`z joyiga ” o`yini orqali tez o`rgatish. O`quvchilarni safga yonma – yon turg`izib, ularga kim kimning turganini eslab qolish aytiladi. So`ngra “ Tarqaling ” ! degan buyruq beriladi. barcha maydon bo`ylab tarqaladi. (10-15 ) soniyadan so`ng esa “ Hamma o`z joyiga ” buyruq beriladi. bunday mashqlarni bajarish o`quvchilarga turli buyruqlarni bajarishni o`zlashtirishlariga katta yordam beradi.
Bolalar yonma – yon saflanishga o`rgatishda oyoq uchlarini baravarlashtirishga, ensani to`g`ri tutishga ham jiddiy e’tibor beriladi.
Oyoq uchlarini baravarlashtirishga o`rgatishni esa o`quvchilarni bolalar maydonchalari yoki sport zalida tortilgan chiziq oldiga turg`azish orqali amalga oshiriladi bunda o`quvchilar shunday saflanishlari kerakki, ularning oyoq uchlari chiizqqa tegib tursin. Ular tekis saflanishni o`rganib olganlaridan so`ng, o`qituvchi ularni chiziq bo`lmagan joydan saflanishga o`rgatadilar.
Shug`ullanuvchilar ketma – ket bo`lib turgan saf, qator deb ataladi. Qatorda turganalr oralig`idan masofa distansiya deb ataladi. Odatda distansiya oldinga uzatilgan qo`l yoki bir qadam uzunligida bo`ladi.
Qatorning boshoda turgan o`quvchi – yetakchi, oxirida turgan o`quvchi – oxirgi deyiladi.
Qatorda bir qator, ikki qator, uch qator turish mumkin. Safning kengligi deganda, bolalar yonma – yon turgan holatdagi oraliqlar masofa tushinilsa, safning chuquqligi deganda, bolalar ketma – ket turgan holatdan oraliqdagi masofa tushuniladi. O`qishning boshlang`ich davrida saflanish bir joyda o`tkaziladi. O`quvchilarda saflanishga oid malaka va ko`nikmalar hosil bo`lgach, o`qituvchi ularni maydonchaning turli joylarda yordamchi buyumlarsiz saflantirishga, so`ng saflanishni yanada mukammallashtira borib, muayyan vaqt ichida saflantirishga o`tadi.
Masalan: tez saflanish quyidagicha o`tkaziladi: o`qituvchi o`quvchilarga hozir “ Tarqaling ! ”, deb aytadi va bir oz o`tkach, yonma – yon bir qatorda
“ Saflaning ” buyrug`ini beradi hamda soatga qarab turadi. Shundan so`ng, o`quvchilar tezlik bilan saflanadilar va ulrga qancha vaqt ketgani e’lon qilinadi. Saflanishni shovqin – suronsiz tartib bilan o`tkazishga harakat qilinadi.
“ Tik turish ! ” holatini bolalar juda qiyin o`zlashtiriladilar, shuning uchun uni shoshib o`rgatilmaydi.
“ Tik turish ! ” holati deganda quyidagilar nazarda tutiladi: bunda kishi qimirlamay tik turadi, oyoqlar rostlanadi, tovonlar juftlanadi, oyoq uchlari 450 burchak ostida ochiladi, yelkalar ( to`g`rilanadi ) keriladi, qo`llar tushiriladi va barmoqlar yarim bukilgan bo`ladi. Hamda oldinga qarab turiladi.
“ Erkin turing !” holati aniq sharoit taqozasiga ko`ra turlicha bajariladi. Safda “ Erkin turing !” buyrug`I berilganda joydan jilmagan holda gavda og`irligi o`ng yoki chap oyoqqa tashlanadi. Safdan tashqri holatda oyoqlar bir oz erkin harakat qildiriladi, gavdaning butun og`irligi ikkala oyoqqa baravar taqsimlanadi, qo`llar orqaga qo`yilib, o`ng oyoq chap qo`lning bilagidan tutib turadi.
Saf holatidan ko`l ushlashib va qo`l ushlanmay turib doira hosil qilish. Doira bolalarni mashg`ulot uchun saflantirishning eng oddiy shaklidir. Saf holatidan quyidagi usullar bilan doira hosil qilinadi:
1-usul: a) safda turgan barcha bolalarga qo`l ushlashish taklif etiladi; b) o`qituvchi chap qo`l bilan chap qanotdagi o`quvchining o`ng qo`lini ushlaydi yoki o`ng qo`li bilan o`ng qanotdagi o`quvchining chap qo`lini ushlaydi va doira yasash uchun harakat boshlab ( barcha bolalar ko`l ushlab turadilar ) o`ng va chap qanoti tutashtiriladi.
2- usul: a) safda turgan bolalarga bir – birlarining qo`llaridan ushlash taklif etiladi; b) safning qoq o`rtasida turgan ikki o`quvchiga joydan qo`zg`almaslikni aytadi; v) o`qituvchi saf o`rtasidagi o`quvchilardan 10-12 qadam uzoqlikda turadi va buyuradi: “ Qo`l ushlashib doira hosil qilamiz ”; g) o`qituvchi qo`lini yonga ko`taradi va o`ng hamda chap qanotdagilarga doira qurish uchun yaqin kelishlarini taklif etadi.
O`quvchilar mazkur usullarni o`zlashtirib olganlaridan so`ng o`qituvchi o`quvchilarini qo`l ushlamay doira hosil qilish bilan tanishtiradi. Bunda saflanish tartibi qo`l ushalshib doira qurish kabi bo`ladi. Bolalar doira qurishning har ikkala usulini o`zlashtirib olganlaridan so`ng o`qituvchi buyruq asosida doira qurish mashqlariga o`tadi. Masalan: “ Qo’llarni ushlashib, doira hosil qilib turing ! ” yoki “ Doira turing ! ” va hokazo.
Bir “ ketma ket ” qatordan doiraga qayta saflanish.
Bunda saflanishga o`rgatish maqsadida o`qituvchi qatorining boshida turadi va buyruq beradi. “ Orqamdan qadamlab yuring ! ” harakat shunday bajariladiki, natijada doira hosil qilinadi. Shundan keyin “ Sinf to`xta ! ” buyrug`i beriladi. so`ngra o`quvchilarga ko`rsatilgan saflanish mashqini takrorlash taklif etiladi, lekin, bu safar o`qituvchi ishtirok etmaydi.
Qatorda uchtadan, to`rttadan saflanish, shuningdek ba’zi o`yinlarni o`tkazish maqsadida qo`llaniladi.
O`qituvchi bu usulni birinchi bor qo`llaganda o`quvchilarni birinchi, ikkinchi va uchinchi deb sanab chiqadi va har uchlikka qo`l ushlashib turishni taklif etadi. Shundan so`ng vazifani tushuntiradi, keyin har bir uchlik uchun alohida ishora ( buyruq ) beradi. So`ngra qatorda uchtadan bo`lib qaytadan saflanishni amalgam oshiradi. Bu usul o`zlashtirib bo`lingach, endi saf qo`l ushlamay tizilish mashqini o`tkazadi.
Bolalar uchun qatorda uchtadan ( to`rttadan ) saflanishning eng qiyin usullridan biri barcha o`quvchilarning “ Uch ( to`rt ) qator bo`lib saflanish! ” buyrug`i bo`yicha saflanishlaridir. Chunki, bolalar qatorda yetakchi orqasida bo`yicha ko`ra saflanishlari lozim bo`ladi.
Turgan joyda qadam tashlash, sakrash, o`ngga va chapga burilishni mashq qilish. Qadam tashlab va sakrab burilishlar o`quvchilarni oyoq uchida va tovonda burilishiga o`rgatish maqsadida amalda oshiriladi. Dastlab barcha o`quvchilarning o`ngga va chapga burilishlari yaxshi o`zlashtirilishiga erishiladi. Bunda dastlabki darslarda quyidagilar mashq qilinadi. “ O`ng qo`llaringizni ko`taring ” yoki “ O`ng qulog`ingizni ushlang ”, “ O`ng qo`l tomonga buriling va hokazo”. O`qituvchilar tomonidan o`ngga va chapga burilishilar yaxshi o`zlashtirib olingandan keyin ularga qadam tashlab turib burilish, keyinroq esa sakrab burilish mashqi ko`rsatiladi. Qadam tashlab burilish uchun “ Chapga ” yoki “ O`ngga ”, sakrab burilish uchun “ Sakrab o`ngga ! ” buriling buyruqlari beriladi.
Qadamlab burilish” bir, ikki ” sanog`i bilan, sakrab burilish esa “ bir ” sanog`i ostida bajariladi.
“ Qadamlab yuring !”, “ Sinf to`xta !” buyruqlarini bajarish. Bu buyruqlar o`quv yilining birinchi choragidan boshlab qo`llaniladi. Dastlab e`tibor buyruqning ijri etiladigan qismlarga qaratiladi.
O`qituvchi o`quvchilarga “ Qadamlab!” buyrug`ini berganda gavda og`irligi o`ng oyoqqa ko`chishini, chap oyoqni bo`shashtirishni ( chap oyoqni turgan joyda uchi bilan qo`yishni aytadi ), “ Boshlang ! ” buyrug`i berilganda esa harakatning o`ng oyoq bilan boshlash kerakligini tushuntiradi. O`qituvchi o`z tushuntirishlarini amalga bajarib ko`rsatadi, so`ng bu mashqni bajarishni ikki – uch o`quvchiga ham taklif etadi. Shundan so`ng mashq barcha o`quvchilar tomonidan bajariladi.
Sinf “ To`xta ! ” buyrug`ini bajarishga o`rgatishda asosiy e’tiborini o`quvchilarning “ To`xta ” buyrug`idan so`ng oldinga bir qadam qo`yishlariga, so`ng ikkinchisini birinchisining yoniga qo`yib to`xtashga qaratish lozim.
Qo`llarni oldinga to`liq cho`zib yoyilish. Qo`llarni yonga uzatgan holda yoyilish. Bu mashqda o`rgatishni safda turganda amalga oshirgani ma`qul.
O`qituvchi mashqni tushuntiradi, so’ng qo’llarni oldinga uzatib yoyilish buyrug`ini beradi. Keyinda turgan o`quvchilar oldinda turganlarga qo`llarini cho`zib qo`llarining uchi ularga tegar – tegmas bo’lguncha shoshilmay orqaga tisariladilar. Buni besh – olti qatorlik safda bajargan ma’qul. Tushuntirishdan so`ng o`qituvchi qo`llarni “ Yon tomonga yoying ! ” degan buyruq beradi. Buyruq bo`yicha o`ng tomondan birinchi bo`lib turgan o`quvchidan boshqa barcha bolalar qo`llarini, baravariga yonga uzatib, qo`l uchlari ikki tomonda turgan o`quvchilarning qo`llariga tegar – tegmas bo`lguncha yonga suriladilar. O`rtada turgandan boshlab mayday qadamlab yoyilishi, jipslanish ikki, uch, to`rt qatorlik safda o`rganilgani ma’qul. Dastlab oyoqni to`g`ri kiyish va olishga e’tibor beriladi. bu mashq o`zlashtirib olingach, ikkinchidan, uchtadan va to`rtta turilga qatorda mayda qadamlab yoyilib bajarib ko`riladi.
Buyruqda qayoqqa, qancha masofaga va qanday usul bilan yoyilish haqida ko`rsatma beriladi, masalan: “ O`rtadan yonga cho`zilgan qo`llar uzunligida juftlama qadamlab yoyilish! ”. Buyruq bajarilayotganda o`qituvchi e’tiborinimayda qadamlashning to`g`I bajarilishiga, oraliqqa rioya qilinishiga va ensalarning to`g`ri tutilishiga qaratadi. Jipslashishga oid buyruqda qaysi tomonga va qanday yo’l bilan jipslashish haqida ko`rsatma beriladi. masalan, “ O’ngga yugurib jipslashing !”.
O`ngga ( chapga ) juftlamaqadamlab o`ng qo`lni “ yon tomonga uzatib yoyiling ! ”.
“ Olti – uch – joyida ” va “ To`qqiz – olti – uch – joyida ” sanog`ida yoyilish. Bu usul safni yoyishda qo`llaniladi. “ sanoq soniga qarab qadamlab yur ! ” buyrug`ida binoan o`quvchilar nechanchi bo`lib turgan bo`lsa, shuncha qadam oldinga chiqadilar. “ Turgan joyda ! ” buyrug`ini olgan o`quvchilar esa o`z joylarida qoladilar. “ O`z joyingizda qadamlab yuring ! ” buyrug` berilganda, eng oldinga chiqqan o`quvchilar orqaga buriladilar ( bir ikki sanog`ida ), o`z joylariga qaytadilar va safda turib, yana chir aylanib buriladilar. Bu buyruqni bajarishni o`qituvchi oldindan o`zi ko`rsatishi va o`quvchilarga barcha harakatlarni batavsil berishi lozim.
Dastlab “ Olti – uch – joyida ” keyin “ to`qqiz – olti – uch – joyida ” buyrug`iga binoan yoyilishi qo`llaniladi.
Bunday yoyilishda tizilib saflanish hamda ensalar to`g`ri, noto`g`ri turganligi hisobga olinmaydi, ammo qatorning baravarlashadi va bir xil nomerda olinmaydi, turgan o`quvchilar bir chiziqqa tiziladilar.
Harakat chog`ida burilib, bir kishilik qatordan ikki, uch, to`rt kishilik qatorda qayta saflanish. Bunday qayta yurishni yetarli darajada o`rganib olganlaridan so`ng kirishiladi. Bolalarni burilganda to`g`ri burchak hosil qilishga yanada puxta o`rganish maqsadida esa burilish joylariga bayroqchalar, kubiklar qo`yish, harakat yo`nalishini ko`rsatuvchi qisqa chiziqlar o`tkazish yanada foydalidir.
Bir qatordan ikki qatorda yoyilish va jipslanish hamda ikki qarotdan bir qatorga qayta saflanish.
Bir qatordan ikki qatorga qayta saflanish uchun o`quvchilar zalning ( maydochaning ) bir tomoni o`rtasidagiga yetganda “ Markaz orqali yuring ! ” buyrug`i beriladi. o`qituvchi qator markazga yetganda uni to`xtatadi hamda “ Chap va o`ng tomondan bittadan aylanib yuring ! ” buyrug`ini beradi. Qator qay tartibda qayta saflanish kerakligi tushuntiriladi. Bunda birinchi bo`lib turgan o`quvchi chapga, ikkinchi bo’lib turgan o`quvchi o`ngga, uchinchi bo`lib turgan o`quvchi chapga o`tadi va hokazo. Qatorlar uchrashishgach, ular yana to`xtatiladi va o`quvchilarga “ Maydon o`rtasidan ikki qator bo`lib yuring ! ” buyrug`i beriladi. bolalar ikkita qator hosil qilib yuradilar. Mazkur qayta saflanish amalda o`zlashtirib olingach, endi o`qituvchi tushuntirish o`rniga bir yo`la buyruq beradi.endi bolalar buyruq asosida, mustaqil ravishda bemalol turli harakatlarni bajar oladilar.
Oyoqlarning asosiy holatlari ( tik turganda )
Oyoqlar uchun: 1- asosiy turish; 2 – oyoqlarni kerib ( tovon, yelka kengligida, yelkadan kengroq ) tik turish; 3 – o`ng yoki chap oyoqni oldinga qo`yib, kerib turish; 4 – oyoqlarni chalishtirib turish (o`ng oyoq, chap oyoq oldida yoki aksincha ); 5 – yig`ilgan oyoq uchlarida turish; 6 – oyoqlarni jipslashtirib tik turish; 7 – oyoqlarni biroz kerib turish; 8 – o`ng ( chap ) tizzada tik turish; 9 – o`ng ( chap ) tizzada tik turib, ( chap o`ng ) oyoqni yonga uzatish.
Qo`llar uchun: 1 – qo`llar belda; 2 – qo`llar yelkalarda; 3 – qo`llar ko`krak oldida; 4 – qo`llar bel orqasida; 5 – qo`llar bosh orqasida; 6 – qo`llar bosh ustida; 7 – qo`llar oldinga; 8 – qo`llar yuqorida; 9 – qo`llar yonga; 10 – qo`llar orqaga uzatilgan va hokazo.
Oyoqni bukib tik turish holatlari.
1- tik turib, o`ng ( chap ) oyoq oldinda bukilgan; 2 – tik turib, o`ng ( chap ) oyoq yon tomonda bukilgan; 3 – tik turib, o`ng (chap ) oyoq orqada bukilgan; 4 – bir oyoqni quchoqlab tik turish.
Cho`qqayishlar.
1 – cho`qqayish; 2 – yarim cho`qqayish; 3 – bukchayib cho`qqayish; 4 – orqaga egilib yarim cho`qqayish; 5 – engashib yarim cho`qqayish; 6 – o`ng ( chap ) oyoqda yarim cho`qqayish.
Tayanishlar.
1- cho`qqayib tayanish; 2 – tizzalarda tik turib tayanish; 3- o`ng ( chap tizzada ) tik turib tayanish; 4 – bilaklarga o`tirib tayanish; 5 – bukilgan qo’llarga tayanib o`tish; 6 – tovonlarda o`tirib tayanish; 7 – tik bukilib tayanish; 8 – yotib tayanish; 9 – orqada tayanib o`tish; 10 – sonlarda yotib tayanish;
O`tirish holatlari.
1 – o`tirish; 2 – oyoqlarni kerib o`tirish; 3 – g`ujanak bo`lib o`tirish; 4 – burchakli o`tirish; 5 – quchoqlab o`tirish; 6 – tovon bilan o`tirib oldinga engashish; 7 – g`ujanak bo`lib o`tirish; 8 – oyoqlarni chalishtirib o`tirish;
Engashishlar.
1 – engashish; 2 – kerishib engashish; 3 – oyoqlarni quchoqlab engashish; 4 – orqaga engashish; 5 – yarim engashish; 6- pastlab oldinga engashish;7 – o`ng ( chap ) tomonga engashish;
Muvozanat saqlashlar.
1 – o`ng ( chap ) oyoqda; 2 – o`ng ( chap ) oyoqda oldinga engashtirib; 3 – o`ng ( chap ) oyoqda yonlanmasiga; 4 – o`ng ( chap ) oyoqda orqalama; 5 – frontal; 6 – oyoqni ushlab, o`ng ( chap ) oyoqda muvozanat saqlash.
