O’rta (normal) tuzlar – metall atomi va kislota qoldig‘idan iborat murakkab moddalar. Masalan: NaCl, CaSO4, Cu(NO3)2, Al2(CO3)3, Fe3(‗O4)2, MnCl3, TiCl4 va h.k. O‘rta tuzlarni nomlash: metall nomi (metall o‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, rim raqamda qavs ichida valentlik ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda)ga kislota qoldig‘i nomi qo‘shib aytiladi. Masalan: NaCl – natriy xlorid, CaSO4 – kaltsiy sulfat, Cu(NO3)2 – mis (II) nitrat, Al2(CO3)3 – alyuminiy karbonat, Fe3(PO4)2 – temir (II) fosfat, MnCl3 – marganets (III) xlorid, TiCl4 – titan (IV) xlorid va hokazo.
Agar bir metall bitta kislota bilan ikki yoki bir necha tuz xosil qilsa, bunday tuzlarni nomlashda avval metall nomi aytilib, qavs ichida rim raqami bilan metallning valentligi ko‘rsatiladi, so‘ngra kislota nomi aytiladi. Masalan, FeS04 — temir (II)-sulfat, Fe(N03)2— temir (II)-nitrat, Fe(N03)3— temir (III) nitrat va xokazo. Normal tuzlar texnik nomlar bilan ham atalishi mumkin. Masalan, NaCl-osh tuzi, Na2CO3 – soda,
K2CO3 – potash, K2SO4*Al2(SO4)3-achchiqtosh CuSO4*5H2O – mis kuporosi, KNO3 – kaliyli selitra va hokazo.
O‘rta tuzlar quyidagi usullar bilan olinadi:
- Metallarning metallmaslar bilan ta‘sirida.
Mg+Cl2=MgCl2
Fe+S=Fes
2Al+3I2=2AlI3
- Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishib yangi o‘rta tuz va suv (kislota yoki oksidni ) hosil qiladi.
NaHCO3+NaOH=Na2CO3+H2O
NaHCO3+HCl=NaCl+ H2O+CO2
- Metallarning kislotalar bilan ta‘sirida.
Fe+2HCl=FeCl2+H2
Zn+H2SO4=ZnSO4+H2
- Metallarning tuzlar bilan ta‘sirida.
Fe+Hg(NO3)2= Fe(NO3)2+Hg
Cu+2AgNO3== Cu(NO3)2+2Ag
Xossalari:
Fizik xossalari: deyarli barcha tuzlar qattiq turli rangdagi kristall moddalar bo‘lib, suvda har xil erish qobiliyatiga ega.Tuzlar tarkibiga kristallizatsion suv tutishi mumkin. Masalan mis kuparosi CuSO4*5H2O.
Kimyoviy xossalari. Tuzlar kimtoviy jihatdan faol moddalar bo‘lib, ko‘plab o‘zgarishlarga uchraydi. Quyida misollarda o‘rta tuzlarning kimyoviy xossalari bilan tanishib chiqamiz.
1.O‘rta tuzlar ishqorlar va kislotalar ta‘sirida quyidagilarni hosil qiladi.
FeCl3+3NaOH=Fe(OH)3+3NaCl (asos va yangi tuz) yoki,
2FeCl3+3H2SO4=Fe2(SO4)3+6HCl (yangi tuz va yangi kislota)
FeCl2+2KOH=Fe(OH)2+2KCl
2.O‘rta tuzlarning kislotalarga ta‘siri natijasida yangi tuz va yangi kislota hosil bo‘ladi.
KNO3+ H2SO4=KHSO4+HNO3
NaCl+ H2SO4=NaHSO4+HCl
3.O‘rta tuzlar kislotali oksidlar bilan ta‘sirlashib ,yangi tuz va yangi kislotali oksid hosil qiladi.
Na2CO3+SO2=Na2SO3+CO2
CaCO3+SiO2=CaSiO3+CO2
4.O‘rta tuzlarning metallarga ta‘siri natijasida yangi tuz hosil bo‘lib, yangi metall ajralib chiqadi.
Fe+Hg(NO3)2= Fe(NO3)2+Hg
Cu+2AgNO3= Cu(NO3)2+2Ag
5.Temperatura natijasida parchalanadi.
Na2CO3=Na2O+CO2
K2SO4=K2O+SO3
