Maqomot darajalarini bir-bir egallab, muvaffaqiyatga erishgan solik hol martabasiga etadi va tasavvur-taxayyulda ilohiy jamolni mushohada qila boshlaydi, qalbini zavqu shavq qamrab oladi. U shunday bir holatga ko‘tariladikim, butun a’zolari go‘yo Olloh deydigan, har nafasi Buyuk Ollohning borligidan xabar beradigan bo‘ladi.
Ammo ba’zilarining fikricha, hol martabasi maqomotdan keladigan ruhiy xususiyat bo‘lmasdan, balki maqomlarni birbir egallay borish jarayonida yuz beradi. Boshqacha aytganda, maqom qat’iy amaliy nazorat bosqichi, ajzu iztirobning chuqurlashib, kuchayib borishini anglatsa, hol – ruhiy taraqqiyotning natija – hosilasini bildiradi; solikda o‘zga holatning, o‘zga ruhiy kayfiyatning yuzlanishidan xabar berib turadi. Hol (ko‘pligi ahvol) – o‘ziga xos qisqa muddatli kayfiyat, qalbning porlashi, chaqmoq chaqilganday yarqiragan charog‘on nurni tuyish lazzati. U bir lahzada paydo bo‘lib, yana g‘oyib bo‘lishi mumkin. Hol – ilohiy rahmat va barakatning nuzul bo‘lishi, quyilib kelishidir. Sayid Ja’far Sajjodiyning «Farhangi mustalahoti urafo» nomli lug‘g‘atida hol tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: «Haq tarafidan solikning pok diliga nuzul bo‘ladigan va uning ruhini takomilga olib boradigan fayzning darajasini hol deydilar. Hol bir lahzalik, o‘tkinchi va doimiy bo‘lishi mumkin. Doimiy hol – holning yuksak darajasidir» (Tehron, 1941, 79-bet). Hol o‘zi bilan birga quvonch, tarab, surur, zavq yoki aksincha, mahzunlik, toriqish, sog‘inch, kayfiyatini yuzaga keltiradi. Ya’ni qisqa muddatli ruhlanish, porlash quvonch va sururga sabab bo‘lsa, porlash o‘tib ketgandan keyin mahzunlik paydo bo‘ladi. Holda orqaga qaytish yo‘q, o‘zgarish faqat oldinga qarab sodir bo‘ladi. Holga kirgan solikning tili emas, dili so‘zlay boshlaydi, u kechinmalari, holatini harakat – ishoralar, fe’l-atvor orqali izhor etadi. Hol ruhiyat bilan bog‘liq bo‘lgani uchun u tasavvufda maxsus ilm – ilmi hol orqali o‘rganilgan. Tasavvuf ahli orasida «ilmi qol» va «ilmi hol» degan tushunchalar bo‘lgan. «Ilmi qol» til bilan ifodalasa bo‘ladigan ilmlar, ya’ni zohiriy ilmlar, chunonchi shariat ilmi ham shunga kirgan. «Ilmi hol» esa insondagi so‘z bilan tushuntirib bo‘lmaydigan g‘aroyib ruhiy kechinmalar, favqulodda fe’l-atvor, xislatlarning namoyon bo‘lishidir.
Xuddi maqomotning bosqichlari bo‘lganiday, holning ham tasnif-ta’rifga keltirilgan bosqichlari mavjud. Chunonchi:
- Qurb
- Muhabbat
- Shavq
- Uns
- Mujohida
- Mushohida
- Mukoshifa
Qurb (yaqinlik) – solikning o‘zini Olloh taologa yaqinlashganini his etish holati, Xudoning huzurini bevosita sezish, Xudo nigohining tushishini ham anglatadi. Qurbni so‘fiylar ko‘pincha Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallamning Me’roj tuni Olloh huzuriga etganlari bilan qiyoslaydilar.
Muhabbat maqomi qalbda kuchli tug‘yonning ko‘tarilishi, betoqat va bezovta bo‘lib, barcha go‘zalliklar manbai, qudratu nusrat, ne’matu rohat egasi Olloh tomon talpinishdir.
Shavq – muhabbatning zo‘rayishi.
Uns – (do‘stlashuv) esa ko‘nikish, Xudo mehriga, shafqatiga odatlanishni anglatadi.
Mujohida – nafsni mahv etishga qat’iy intilish, tanga mashaqqatni ravo ko‘rib, ma’naviyat uchun jihod, ya’ni jangga kirish va g‘alaba qilish demak. Mana shunday jiddu jahd, shiddatli ruhiy iztiroblardan keyin solik Haq jamolini mushohida eta boshlaydi.
Mushohida (ko‘rish) esa o‘z navbatida g‘ayb pardalarining ochilib, ilohiy sirlarning kashf etilishiga yo‘l ochadi – mukoshifa martabasi hosil bo‘ladi.
Albatta, bu martaba – manzillarning ketma-ketlik tartibini shartli, deb bilmoq kerak. Chunki bu holatlar solikda navbatma-navbat yuz berishi ham yoyinki birdaniga bir necha xislat sohibiga aylanishi ham mumkin. Tariqat maqomotlari bilan hol martabalari orasidagi aloqalar xususida shu gapni aytish mumkin. Voqean, ba’zi olimlar, jumladan, E.E.Bertelьs xavf, rajo kabi biz maqomot manzillari sifatida ko‘rsatib o‘tgan maqomlarni hol martabasi deb qayd etadi. Umuman, bu o‘rinda bir narsani aytib o‘tish joiz. Ya’ni so‘fiylik iste’dodini nazarda tutish kerak. Chunki har bir sohada bo‘lganiday, so‘fiylikning ham o‘ziga xos iste’dodi bor. Buni tasavvufda jazba deb yuritganlar (ba’zilar buni ishq, junun so‘zlari bilan ham ifodalaganlar).
Jazba – bu insondagi alohida ilohsevarlik mayli, ruhiy va tafakkuriy-shuuriy bir tavajjuhdir. Hazrati Bahouddin Naqshbanddan bu martabaga qanday qilib erishdingiz, deb so‘raganlarida, ul zot mana bu arabcha jumla bilan javob bergan ekanlar: «Jazbatun min jazabotil haqqi yuvazil amalis saqlatayni», ya’ni: «Odamzot va jin-parining amali uchun Haqning jazbalari – tortishlaridan bir tortish kifoya».
Demak, jazba – tortish, Haqning bandalariga va bandalarning Haqqa intilishi, irodani Ilohga bog‘laydigan dard. U ko‘ngilni betoqat etib, faqru fano yo‘liga etaklayveradi. Jazba qancha kuchli bo‘lsa, solik shuncha tez tariqat odobini o‘zlashtirib, qalb ko‘zi ochiladi, holga kiradi.
Maqomot xususida gap ketganda, shuni ham ta’kidlamoqchimizki, ayrim nazariyotchilar maqomlar bilan hol martabalarini qo‘shib, tilga oladilar, ya’ni tariqatni «maqomot» va «hol» deb ikki qismga bo‘lmasdan, ikkalasini birga olib qaraganlar. Chunonchi, «Piri Hirot» laqabini olgan atoqli shayx Abdulloh Ansoriy «Manozil us-soirin» («Sayr etuvchilarning manzillari») nomli kitobida yozadiki, «Haq yo‘liga kirgan soliklar turfa holatlarda bo‘ladilar va har bir holatning o‘z sayri, bu sayrning boshlanish (ibtido) jarayoni va (intihosi) bo‘ladi». Muallif bu holatlarni «abvob», ya’ni «eshiklar» deb ataydi, chunki har bir holatning kiradigan eshigi bo‘lishi muqarrar, eshikdan kirgan odam esa o‘z holiga muvofiq muomalamunosabat, fe’lu atvor ko‘rsatadi. Shunday qilib, tariqat manzillari Abdulloh Ansoriy nazdida o‘nta holatdan iborat bo‘lib, ular quyidagicha nomlanadi:
- Ibtido (boshlanish)
- Bob (eshik)
- Muomala
- Hamida (maqtalgan) axloq
- Usul
- Avdiya (vodiylar).
- Ahvol.
- Valoyat (valilik).
- Haqoyiq (haqiqatlar).
- Intiho (yakun) yoki vasl.
Ma’lum bo‘ladiki, Ansoriyning «manozil»larida ruh dialektikasi chuqurroq taks etgan; maqomlarga nisbatan bunda tadrijiy taraqqiyot, jarayon, turli jihatlarning o‘zaro vositaligi kuchliroq. Voqean, maqom – bekat, ya’ni yo‘ldagi to‘xtalish bo‘lsa, manzil sayru tomosha qiladigan joy ham, ruhning hordig‘i, o‘zini anglashi va yana olg‘a intilishiga imkon bor. Shayxi kabir Ibn Arabiyning «Futuhoti Makkiya» asarida ham maqom va manzil, shu kabi «tariqat rabotlari» birga olib qaraladi. Ibn Arabiy ko‘rsatishicha, tariqatda 19 ta maqom, 360 ta manzil va rabot (karvonsaroy) bor. Manzillar jumlasiga iymon, ishonch, sabr, toat, shukr kiradi. Uningcha, ilmi holning ham darajalari bor, chunonchi:
- Olloh yo‘lidan bormoq.
- Olloh nazarida bo‘lmoq.
- Ollohga vositachi bo‘lmoq.
- Olloh xizmatida bo‘lmoq.
- Ollohga yor bo‘lmoq.
- Olloh uchun yashamoq.
- Ollohga jon fido qilmoq.
Solikning ruhiy-ma’naviy kamolotini «sayr» yoki «safar» so‘zlari bilan tushuntirganlar. Sayr va safar to‘g‘ri ma’noda ham qo‘llanilgan. Chunki safar qilish ajzu riyozat turlaridan biri hisoblangan. Ko‘p so‘fiylar musulmon mamlakatlarini piyoda kezib chiqqanlar, atoqli shayxlarning suhbatiga etishganlar. Ayniqsa, piyoda haj safariga borish so‘fiy uchun katta sharaf deb qaralgan. Lekin tariqat safari deganda aksari ruhiy safar tushuniladi. Safar – ko‘ngilning Haq sari tavajjuhi, bu to‘rt xil bo‘ladi:
- Sayr illalloh (Olloh tomonga sayr). Bu nafs manzillaridan ravshan ufqlarga etguncha bo‘lib, qalb maqomidir va ilohiy ismlar tajalliyotining chiqadigan joyidir.
- Sayr filloh (Olloh olamida sayr). Uning sifatlari bilan sifatlanish va ismlariga etishish orqali oliy darajalarni topish, ruh maqomi va Vohidiyat huzurining nihoyatini tanish.
- Jam’ markazi va Ahadiyat huzuriga taraqqiy etib borish. Bu «qoba qavsayn» maqomidir. Ikkilik bartaraf bo‘lgach esa, «av adno» maqomiga erishiladi.
«Qoba qavsayn» (ikki qosh orasi) va «avadno» (pastga ham qaramadi) Payg‘ambar me’rojiga ishora etuvchi so‘zlardir. Payg‘ambar yuzni faqat Alloh sari burib, unga yaqinlashganlar.
«Qoba qavsayn» maqomi Ilohga yaqinlashish (qurb) maqomidir.
- Sayr billoh analloh (Ollohdan yana o‘ziga qaytish).
Jam’dan keyingi farq yoki fanodan so‘ng keladigan baqo maqomi shudir. Sayr va safar tushunchalarini soddaroq qilib izohlaydigan bo‘lsak, quyidagi ma’no hosil bo‘ladi: birinchi safar – kasrat (dunyo) pardalarining vahdat (Iloh) yuzidan ko‘tarilishi; ikkinchi safar – vahdat pardasini kasrat vujudidan ketkazish va botin orasidagi qaydlarni bartaraf etish, aynan dunyoning o‘zida Uni ko‘rish; uchinchi safar – zohir (juz’)dan jam’ sari taraqqiy etish va to‘rtinchi safar – haqdan yana xalqqa qaytishdir. Haqdan xalqqa qaytish deganda so‘fiylar oraisda: «rasti-rasidi» («uzilding-etding») degan ibora bor. Buning ma’nosi xalqdan uzilsang – Haqqa etasan, demakdir.
Ammo bu ibtidodagi niyat, bunga erishgandan keyin esa, endi so‘fiy xalqqa Haq nomidan gapira olishi mumkin bo‘ladi, shu bois xalqqa qaytish yana dunyo mashg‘ulotiga qaytish emas, balki dunyoga Olloh nurini taratishdir.
