«Yulduzli tunlar» («Bobur») romani haqida (Pirimqul Qodirov)

0

«Yulduzli tunlar» («Bobur») romani haqida. «Юлдузли тунлар» («Бобур») романи ҳақида.


Aziz o’quvchi, bilasizki, adabiyot inson hayotining turli pallalarini yoritishi mumkin. Bir badiiy asarda hayotga endi kirib kelayotgan bolajon sarguzashtlaridan, boshqasida esa turmushning achchiq-chuchugini obdan totgan oqsoqol taqdiridan xabardor bo’lamiz. Xuddi shunga o’xshab, bir adabiy asar bugungi kun hodisalaridan hikoya qilsa, yana biri o’quvchini tarixning olis manzillari sari yetaklaydi.

Tarixiy mavzuda badiiy asar yozish ijodkordan katta mas’uliyatni talab etadi. Zamonaviy, erkin mavzularda qalam tebratayotganda, yozuvchi shaxsiy istagiga, xayoliga istagancha erk berishi mumkin. U o’zi o’ylab topgan hodisani, mo’ljallagan maqsadiga ko’ra, u yoxud bu yo’nalishda davom ettiraversa bo’ladi. Bunda faqat mantiqqa va badiiy ishontirish san’atiga amal qilinsa, bas. Fantastik voqealar talqinida esa yozuvchi bundan-da ko’proq erkin bo’ladi.

Tarixiy mavzu haqida esa unday deb bo’lmaydi. Chunki tarix aniq bo’lib o’tgan, hech bir narsani qo’shish yoki olib tashlash mumkin bo’lmagan voqealar jamlanmasidir. Qolaversa, tarix muayyan xalqning xotirasi, asrab-avaylaydigan ma’naviy bisoti hisoblanadi. Bu bisotga kim qanday xohlasa shunday yondashuviga o’zini hurmat qilgan biror xalq yo’l qo’yib qo’ymaydi. Bu mas’uliyat yirik tarixiy hodisalar boshida turgan shaxslar – podsholar, qirollar, prezidentlar, atoqli davlat va din arboblari, katta siyosatchilar haqida asar yozilayotganda yanada ortadi. O’tmishning har bir hodisasini yoritishda, uni talqin etishda xolislik, odillik va halollikka rioya etish lozimki, bu hol ijodkordan juda katta bilimni, fuqarolik mas’uliyatini talab qiladi.

Pirimqul Qodirov, shu ma’noda, Cho’lpon iborasi bilan aytganda, «boshini zo’r ishga berib qo’ygan» ijodkor hisoblanadi. Zero, Bobur va boburiylar tarixini yoritish hazilakam ish bo’lmay, bu mavzularning yozuvchi hisobga olishi lozim bo’lgan minglab qirralari bor edi.

Yozuvchi hayoti va ijodiga bag’ishlangan darsimizda aytganimizdek, sho’ro zamoni mafkurachilari «Yulduzli tunlar» romanidan go’yo turli xil «g’oyaviy xatolar» topishib, asar va uning muallifini badnom qilishga urinishdi. Ijodkorning o’zi aytganidek, «mustabid tuzum tazyiqi ostida roman olti yil chop etilmay yotdi».

Muammoning yana bir jihati shundan iborat ediki, boburiylar sulolasi hukm surgan bugungi Afg’oniston, Pokiston, Hindiston singari davlatlarda yashovchi aholining o’z tarixiga munosabati, boburiylarga qarashini ham inobatga olish talab qilinardi. Chunki bu yurtlarda ham hozirga qadar yuzlab ijodkorlar, olimlar, siyosatchilar, hatto yirik davlat arboblari bizning vatandoshlarimiz – boburiylarga o’z munosabatlarini u yoki bu tarzda bildirganlar.

To’g’ri, Pirimqul Qodirov ixtiyorida hazrat Bobur qalamiga mansub tengsiz asar – «Boburnoma», uning qizi Gulbadanbegim tomonidan bitilgan «Humoyunnoma» singari ko’plab tarixiy hamda badiiy manbalar bor edi. Lekin, shu narsani inobatga olish kerakki, Pirimqul Qodirov tarixchi sifatida emas, yozuvchi – ijodkor sifatida maydonga chiqadi. Ijodkordan esa o’quvchi kechmishning quruqdan quruq bayoni yoki ilmiy izohini emas, san’atni talab qiladi. San’atki, xoh tarixiy, xoh to’qima voqeahodisa yoxud insonlar bo’lsin, ularning faqat tafsiloti, jismi emas, ruhi ham qayta tirilsin, bugungi kun kishisini o’z dunyosiga «tortib olsin»!

Xo’sh, Pirimqul Qodirov mana shu g’oyat qiyin talabni bajara olganmi?

Keling, bu savolga «Yulduzli tunlar» romanidan olingan yuqorida o’qiganingiz mo’jaz parchadan kelib chiqib javob topishga urinaylik.

Asarning shu qismiga asos bo’lgan tarixiy voqealar «Boburnoma»ning «Vaqoei sanai arbaa va tis’a mia» (To’qqiz yuz to’rtinchi (1498–1499) yil voqealari) deb nomlangan bobidan o’rin olgan. Bobokaloni Amir Temur poytaxt etgan Samarqand taxtida yuz kungina o’tirgan o’n olti yoshli Bobur mirzo ota shahri Andijonni fitnachilar qo’lidan qutqarmoq uchun ortga qaytgan. Boburjonning o’zi endigina og’ir xastalikdan oyoqqa turgan. U onasi Qutlug’ Nigor xonim, onasining onasi Eson Davlat begim, ustozi Xoja Mavlonoi qozi (Xo’ja Abdulla)dan «Samarqand Andijon kuchi bilan olingan edi. Agar Andijon qo’lingizda bo’lsa, Xudo buyursa, Samarqandni yana qayta olsa bo’lar» mazmunidagi xatlar olgach, shu safarga otlangan…

Bu hodisalar o’zining barcha tafsilotlari bilan «Boburnoma»ning olti-yetti sahifasiga joy bo’lgan, xolos. Yozuvchi ularni asariga singdirar ekan, «Boburnoma»da bo’lmagan bir tafsilot bilan boyitadi. Bu Qutlug’ Nigor xonim tomonidan o’g’liga noyob sovg’a – Amir Temurning qilichi va «xotirotlar bitilgan daftarlari»ning tortiq etilishi voqeasidir.

Muallif romanning 1999-yili «O’zbekiston» nashriyotida chop etilgan to’ldirilgan nashriga yozgan so’zboshida, jumladan, quyidagilarni ta’kidlaydi: «Bundan ellik yil burun, talabalik yillarimda Bobur mirzoga ixlosmandlik menda Amir Temur asos solgan sulolaga qiziqish tufayli boshlangan edi. Bobur mirzo temuriylar sulolasini halokatdan qutqarib, asrdan asrga, mamlakatdan mamlakatga olib o’tganligi, bu ulug’ sulola Hind zaminida yana uch yuz yildan ortiq davr surganligi o’sha yillardayoq dilimda hayrat va iftixor tuyg’usini uyg’otgan edi. Keyinchalik «Temur tuzuklari» bilan tanishganimda Sohibqironning vasiyatlariga va ulug’ bunyodkorlik an’analariga Bobur mirzo astoydil amal qilgani juda ko’p tarixiy voqealarda ko’zga tashlandi…

Ammo sho’ro davrida bu haqiqatlarni yozish arining uyasiga cho’p tiqish bilan barobar edi. Chunki sho’rolar har gal Amir Temurga qarshi hujum uyushtirganda nuqul Bobur mirzoni uning yoniga qo’yib qoralashardi…»

Yozuvchi e’tirof etganidek, faqat mustaqillik tufayligina millatimiz o’tmishini, jumladan, buyuk temuriylar tarixini to’la va xolis yoritish imkoni tug’ildi, «Yulduzli tunlar» romani ham biz guvoh bo’lgan epizodlar bilan boyidi.

Avvalo, shunga e’tibor beraylikki, biz o’qigan parchada Bobur mirzo o’n olti yoshda – sizdan bor-yo’g’i uch yoshgina kattaroq o’spirinlik davrida ko’z oldimizda namoyon bo’lmoqda. Yozuvchi voqealar va qahramonlar talqinida bu jihatni doimo yodida tutadi. Agar asar matniga shu nuqtayi nazardan qarasak, parchadan oladigan taassurotimiz anchagina boyishi aniq.

Yuqorida aytganimizdek, Boburjon juda qattiq xastalikdan endigina qutulgan. Yoshi katta odamlar bunday paytda ortiqcha harakatdan, urinishdan o’zini asrashi tayin. Boburjon bo’lsa, onasi va opasining, umuman, Andijonda qolgan yaqinlarining diydoriga tezroq yetish umidida kasallikni ham tamom unutadi. Shunga ko’ra, yozuvchi qahramonlarining insoniy tuyg’ularini «Ona-bola va egachi-ini otlaridan tushib, quchoqlashib ko’rishar ekanlar, goh xonumondan ayrilish alamlarini, goh diydor ko’rishish quvonchlarini ichlariga sig’dirolmay, ko’zlariga dambadam yosh olishar edi» deya g’oyat tabiiy tasvirlaydi.

Voqealar davomida Boburning jigarbandlariga dil yorib so’zlar ekan, ilojsizlikdan ko’ngli ezilib, ruhi qiynalishi, ko’zlariga yosh quyilib kelishini ham, bir tomondan uning yoshi bilan, ikkinchi tomondan esa buyuk millatdoshimizning ko’ngli naqadar pok, his-tuyg’ulari qanchalar samimiy bo’lgani bilan izohlashimiz lozim.

Asarda, garchi yosh bo’lsa-da, Bobur mirzo chinakam temuriy zot ekani ham alohida badiiy bo’rttirib ifoda etiladi. Uning qarorlar qabul qilishdagi qat’iyati, qo’l ostidagilarga muomala va munosabatda me’yorga amal qilishi, yaxshi va yomonni, zararli va foydalini ilg’ash hamda ajratishdagi sinchkovligi shular jumlasidandir. Ayniqsa, butun xatti-harakatidan nihoyatda murakkab odam ekanligi sezilib turgan Ali Do’stbekni kerak paytda rag’batlantirib, boshqa payt jilovidan tortib turishi Bobur mirzoning hukmronlik iste’dodi ham tug’ma ekanidan darak beradi.

Xuddi shu singari endi asarning boshqa qahramonlariga, kichik parchadagi asosiy ishtirokchilarga ham razm solaylik. Bilasizki, Boburning onasi Qutlug’ Nigor xonim Yunusxonning ikkinchi qizi, Sulton Mahmudxon va Sulton Ahmadxonning egachisi bo’lgan. Yunusxon esa Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidan edi. Demoqchimizki, Qutlug’ Nigor xonim o’zining kim ekanini, shunga ko’ra o’zini qayerda qanday tutishi lozimligini juda yaxshi bilgan. Yozuvchi, avvalo, qahramonining shu jihatlariga o’quvchi e’tiborini tortadi. Qutlug’ Nigor xonim ko’z oldimizda bo’lg’usi buyuk shaxs va shoh – Bobur mirzoning oqila, tadbirli, yuksak mavqeli onasi sifatida namoyon bo’ladi.

Ahmad Tanbalday zulmkor, johil kimsaning qo’lidan omon chiqqani, chiqqanda ham o’z obro’si va darajasiga zarracha putur yetkazmay qutulgani Qutlug’ Nigor xonimning yuksak e’tiqodli, o’zini anglagan ayol bo’lganidan yaqqol darakdir. Yozuvchi Pirimqul Qodirov «Men Yunusxonning qizimen, inim Mahmudxon Toshkent tojdoridir, agar Ahmadbek bizga ziyon yetkazsa, xonlar oldida javob berur!» deydigan ayolgina Bobur mirzodek tarixiy shaxsni dunyoga bera olishi mumkin ekaniga bizni ishontiradi. Qolaversa, Qutlug’ Nigor xonimning har bir harakati, gap-so’zi, nigohi yolg’iz o’g’li Boburjonni har turli balolardan asrashga qaratilgan. O’quvchi uni kuzatar ekan, o’zbek onasi qalbida kechadigan farzandga muhabbat, jonfidolik, mehr-u shafqat tuyg’ularini yaqindan his qiladi.

Barcha iste’dodli yozuvchilar singari Pirimqul Qodirov ham o’z qahramonlari tabiati, ijobiy yoki salbiy jihatlari to’g’risida maxsus ta’riflar berish yo’lidan bormaydi. Qahramonning kim, qanday odam ekanini biz uning gap-so’zi, harakatlaridan bilib boramiz. Masalan, Qutlug’ Nigor xonimning o’g’liga aytayotgan quyidagi gaplariga e’tibor beraylik:

«Xudo rahmati Abusaid bobongiz vafot etganlaridan so’ng qolgan meroslari o’g’illari orasida taqsim etilur. Katta o’g’illar oltin-u javohir to’la sandiqlarni talashib olurlar. Ammo sizning jannatmakon otangiz mana shu sandiqdagi qilich bilan xotirotlar bitilgan daftarlarni afzal ko’rurlar. Chunki bu xotirotlarda Amir Temur hazratlarining ko’rgan-kechirganlari bitilmishdir…»

Mana shu qisqagina gapda Qutlug’ Nigor xonimning ma’naviy dunyosi ma’lum darajada aks etayotganini sezyapsizmi? E’tibor bering: u «Temur tuzuklari» asari mazmunini, temuriylar oilasi tarixini juda yaxshi biladi. Erining akalari tabiatidan ham yaqindan xabardor. Bobur mirzoning otasi, o’zining turmush o’rtog’i, bundan to’rt yil avval bevaqt vafot etgan Umarshayx mirzoga bo’lgan ixlosi va sadoqati esa cheksiz. Bundan tashqari, gapining ohangidan Qutlug’ Nigor xonimning ko’zi to’q, yuqorida ta’kidlaganimizdek, chinakam xon qizi ekani ham sezilib, bilinib turibdi.

Xonzoda begim, «Boburnoma»da ta’kidlanganidek, Qutlug’ Nigor xonimning to’ng’ich qizi bo’lib, Boburjondan besh yosh katta edi. Uning tug’ishgan ukasi Boburni jonidan ham aziz ko’rgani haqida eshitgan, hech bo’lmaganda, «Yulduzli tunlar» videofilmini ko’rib, bilib olgan bo’lsangiz kerak. Bu jafokash ayolning qanchalar yuksak aql, odob, mehr va muruvvat egasi ekani biz o’qigan parchada ham ko’rinib turibdi.

Avvalo, shuni aytish kerakki, Boburdek shijoatli, o’z maqsadidan toymas taxt da’vogarining opasi bo’lish Xonzoda begimga aslo oson kechgan emas. Zero, ukasiga qasd qilgan, unga kuchi yetmaydigan har qanday nokas guldek nafis Xonzoda begimga tajovuz qilishi, Bobur mirzoni mana shu nozik joyidan ushlashga urinishi tabiiy hol edi. Agar «Boburnoma»ni astoydil mutolaa qilsangiz, bunday urinishlar ko’p bo’lganini bilib ham olasiz. Shu doimiy xavf-xatar, shaxsiy hayotini izdan chiqarishi mumkin bo’lgan qaltis vaziyatlarga qaramay, Xonzoda begim biror marotaba inisiga iddao yoxud minnat qilgan emas. Aksincha, suyukli ukasi Bobur mirzo har yili tug’ilavermaydigan noyob inson, temuriylar orasida ham chinakam voris ekanini ich-ichdan his qilgan Xonzoda begim unga barcha jabhada madad bo’lishga harakat qilgan.

«Boburnoma» asarida, yuqorida aytganimizdek, Boburning onasi va opasi bilan ko’rishib suhbatlashishi, unga bobokaloni Amir Temurdan qolgan meros tortiq qilinishi holatlari Pirimqul Qodirov romanida tasvirlagandek tarzda uchramaydi. Bular yozuvchi tomonidan yaratilgan badiiy to’qima natijasi bo’lib, tarixiylikka da’vo qilmaydi ham. Biroq shu narsani tan olish kerakki, bu va romanda uchraydigan yana ko’plab badiiy to’qima voqea-hodisalar ham, qahramonlar ham tarixiy faktlar bilan tabiiy birlashib, yaxlitlashib ketgan. Asarni o’qir ekansiz, biror o’rinda tarixiy haqiqatga zid ish tutilgani, noaniqlik yoki uydirmaga yo’l qo’yilganini sezmaysiz. Buning sababini esa, suhbatimiz boshida aytdik: yozuvchi o’zi yoritayotgan tarixiy hodisalar mantiqini, ularni harakatga keltirgan turli omillarni juda yaxshi o’rgangan, tarix haqiqatiga to’liq amal qilgan. Eng muhimi, o’zbek adibi, qaysi davr kishisi bo’lishidan qat’i nazar, odam bolalari tabiatiga xos o’zgarmas fazilat va qusurlarni chuqur bilgani, his qilgani asaridagi hodisalarning ishonchliligini ta’minlagan.

Agar badiiy asardagi Xonzoda begim harakatlari, gaplariga shu nuqtayi nazardan yondashsak, tarixiy shaxs Xonzoda begim ham ayni holatda xuddi shunday qilishi mumkinligiga shubha qolmaydi. Buning isboti uchun, xuddi Qutlug’ Nigor xonim obrazini o’rganganimizdek, Xonzoda begimning ham ukasi Bobur mirzoga qilgan quyidagi murojaatini tahlil qilaylik:

«…Xonzoda begim inisiga mehri toblanib tikildi:

–Sizda ham Sohibqiron bobokaloningizdagi jo’mardlikdan bor, amirzodam! – dedi. – O’shdagi suhbatlarimiz yodingizdami? Siz meni Ahmad Tanbalning tajovuzidan qutqarganingizni umrbod unutmagaymen! Bo’lajak kelinimiz Oyisha begimni siz Samarqanddan yog’iy asoratidan xalos qilib, bizga xayrixoh Toshkentga kuzatib qo’yibsiz. Bu ham bir jo’mardlik emasmi? Yetti oy qamal azobini tortgan samarqandliklarga oshlik tarqatibsiz, urug’ligi qolmagan dehqonlarga bahorda urug’lik keltirib beribsiz. Bu hammasi dilingizda adolat tuyg’usi kuchli ekanidan dalolatdir. Belingizdagi qilichga Sohibqiron bobokaloningizning «Kuch – adolatdadir» degan hikmatlari bejiz bitilmagan. Ahmad Tanbalning o’n ming askari bo’lgani uchun u hozir «Men kuchlimen!» deb yuribdir. Ammo yolg’onning umri qisqa! Ahmad Tanbal Andijonni aldamchilik bilan egalladi, sizni «o’ldi» deb ovoza tarqatdi. Siz sog’-salomat qaytganingizni odamlar hademay bilurlar, Tanbalning yolg’oni fosh bo’lur. Uning zolimligidan hamma bezor bo’ladigan kunlar kelur».

Mazkur parchadagi Xonzoda begim hamda Oyisha begim bilan, yetti oylik qamalni boshdan kechirgan samarqandliklar bilan bog’liq tafsilotlar «Boburnoma»da asar muallifi tilidan hikoya qilinadi. Xonzoda begimning Sohibqiron Amir Temurga xos jo’mardlikni ukasi tabiatidan ham topishi esa, tarixiy Xonzoda begim aql-u zakovati, o’z inisiga bo’lgan ixlosining ifodasi sifatida yozuvchi tomonidan qo’shilgan. Ahmad Tanbalning yolg’on xabar ortidan hukmronlikka erishuvi vaqtincha ekani, u o’n ming askardan ham qudratliroq bo’lgan adolat kuchi oldida, albatta, yengilishi to’g’risidagi bashorat ham o’zining tarixiy isbotiga ega.

Bu gaplar aynan Xonzoda begim nutqidan joy olishi aslo bejiz emas. Ta’kidlanganidek, bu qahramon ham xuddi Qutlug’ Nigor xonim singari «Temur tuzuklari» kitobining mazmunmohiyatini chuqur anglagan, voqea-hodisalarga shu bilim va tajribadan kelib chiqib baho berish quvvatiga egadir.

Shu o’rinda e’tiboringizni asardagi yana bir nozik jihatga qarating. Ona va bolalar o’rtasidagi suhbat davomida Qutlug’ Nigor xonim «xotirotlar bitilgan daftarlar» – «Temur tuzuklari» tafsilotlarini Boburjonga aytib berish vazifasini qizi Xonzoda begimga topshiradi. Holbuki, uning o’zi ham bu daftarlarda bitilgan haqiqatlardan juda yaxshi xabardor bo’lgan. Bunga qo’shimcha, Umarshayx mirzo boshchiligidagi bu oilada Amir Temur hayoti va faoliyati to’g’risida unutilmas suhbatlar ham kechgani Boburjon xotiralaridan bilinib turibdi. Xo’sh, nima uchun yozuvchi Sohibqironning yigitlik paytlarida boshidan kechirgan voqealar tafsilotini bayon qilishni Qutlug’ Nigor xonimga emas, yoshi kichik bo’lsa-da, Xonzoda begimga ravo ko’rmoqda?

Barakalla, to’g’ri topdingiz: yuqorida aytilganidek, Qutlug’ Nigor xonimning o’zi ota tomonidan chingiziylarga borib taqalar, «Mo’g’ulistondan ellik ming qo’shin bilan kelib, Temurbek tarafdorlarini qirg’in qilgan» chingiziylar haqida uni gapirtirish bu o’rinda o’zini oqlamagan bo’lur edi. Boshqacha qilib aytganda, Qutlug’ Nigor xonimning qizi va o’g’li chingiziylar qo’lidan yurtni ozod qilgan temuriylar avlodidan edilarki, yozuvchi bu tarixiy haqiqatni mana shunday nozik tarzda yana bir marotaba ta’kidlaydi.

Eslatilganidek, bu asar qahramonlarining ichki dunyosi, bu dunyoda yuz berayotgan o’zgarishlar muallif tomonidan aytib berilmaydi, balki bevosita ko’rsatiladi, zehnli o’quvchiga sezdiriladi. Birdaniga ham Samarqand, ham Andijon taxtidan ajralgan, onasi va opasi bilan ko’rishgunga qadar ne qilarini bilmay qiynalayotgan o’n olti yoshli Boburjon ruhiyati tasvirida ham buni yaqqol sezamiz. Mana o’sha tasvirning ayrim parchalari:

«Qilich uncha og’ir emas edi. Bobur uni beliga taqqanda atrofidagi hamma narsa ko’ziga boyagidan boshqacha – allanechuk sokin va salobatli ko’rindi.

–Onajon, siz menga yangi bir ruh ato qildingiz!..»

«Onasi in’om qilgan buyuk meros chindan ham Boburning dilini ravshan qilib yuborgan edi. Ular kelib tushgan bog’da o’riklar oppoq bo’lib gullagani endi uning ko’ziga tashlandi. Daryo bo’yidagi qalin chakalakzorda bulbullar basma-bas sayrayotgani qulog’iga chalindi. Ayvonga chiqqanda kechki shabada yuziga ipakday mayin salqinlik berdi».

Agar bu tasvirlarni o’zigacha bo’lgan holatlar tasviriga solishtirsak, yozuvchi bosh qahramoni ruhiyatidagi qanday o’zgarishlarga ishora qilayotganini chuqur anglaymiz.

Romandan mashg’ulot uchun olingan parchaning umumiy mazmunidan bir muhim savol qalqib chiqayotganiga e’tibor bergan bo’lsangiz kerak. Xo’sh, nima uchun Ahmad Tanbal o’n ming kishilik qo’shini bilan o’spirin Bobur mirzodan yengildi? Umuman, Bobur mirzoning, minglab ahmadlar va tanballardan farq qilaroq, insoniyat tarixida bu qadar yuksak maqom kasb etishining siri nimada?

Agar parchadagi hodisalar bayoni, qahramonlar xatti-harakati, gap-so’zlariga sinchiklab nazar solsak, bizningcha, yozuvchi bu sir-sinoatni topishga ham qator ishoralar qilganini sezamiz. Chunonchi, Ahmad Tanbal va u singari kimsalarning tabiatida sotqinlik, xiyonat, yovuzlik, ochko’zlik, zulmga o’chlik singari, odam bolasini o’zidan bezdiradigan salbiy xususiyatlar ustuvorlik qiladi. Ular zulm-u zo’rlik, aldov va ayyorliklar bilan muayyan muddat muvaffaqiyatga erishishlari, vaqtincha o’z hukmronliklarini o’rnatishlari ham mumkin. Insoniyat tarixi bunday hollarni ham ozmi-ko’pmi ko’rgan. Biroq, odamzod tabiati baribir ulardan beziydi, qutulish uchun ming bir chorani izlaydi.

Aksincha, odamlarga nisbatan qilingan insoniy munosabat, ko’rsatilgan mehr va e’tibor, ko’pchilik manfaatini o’ylab amalga oshirilgan xayrli ishlar, ertami-kechmi, o’zining ijobiy samarasini beradi. Bunga ham qadim va yaqin tarixdan istagancha misol topish mumkin.

Shu nuqtayi nazardan endi «Yulduzli tunlar» romanidan olingan parchaga diqqat qilaylik. Ahmad Tanbal Bobur mirzoning Samarqandda ekanidan foydalanib, unga xiyonat qilaroq Andijon, Marg’ilon, O’sh, Axsi qo’rg’onlarini egallab olgan. El-ulusning moligagina emas, balki joni va imoniga ham daxl qilib, hatto o’ziga yordam bergan kishilarning oilasiga ham nopok nigohini tikkan. Uning amaldor-u soliqchilari aholiga zulm va zo’ravonlik ko’rsatib, xalq g’azabining ortishiga sababchi bo’lmoqdalar. Xo’janddan tortib Axsigacha, Andijondan O’shgacha – butun el Ahmad Tanbal zulmidan najot axtaradi. Holbuki, bu joylar yaqin-yaqinlarda ham – Umarshayx mirzo va uning adolatparvarlik ruhida tarbiya qilgan o’g’li Bobur mirzo hukmronligi paytlarida qanchalar ro’shnoliklarni ko’rgan, gullab-yashnagan edi. Shu sababli ham Ahmad Tanbal zulmidan to’ygan katta-yu kichik Bobur mirzoning Andijon taxtiga qaytishini, elni bunday nopoklar qo’lidan qutqarishni tilaydilar.

E’tibor beraylik, Ahmad Tanbal shuncha hududni talab to’ymayotgan bir pallada Bobur mirzo o’zining «navkar-u sardorlari bilan bir joyda uzoq vaqt mehmon bo’lib turishga yuzi chidamaydi. Chunki haftalar, oylar davomida yuzlab odamlarga ovqat, otlarga yemish topib berish mezbonlarga juda og’ir tushishini sezadi. Shuning uchun onasi va egachisini Xo’janddan O’ratepaga, xolasi Xub Nigor xonimning uylariga keltirib qo’ydi. O’zi uch yuzga yaqin bek-u navkarlari bilan janubdagi tog’larga chiqib ketdi. Ovchi deb ataladigan bir qishloq yaqiniga chodir va o’tovlar tikishib, ancha vaqt ov o’ljalari bilan ro’zg’or tebratishdi». (Mazkur tafsilotlar «Boburnoma»da ham bor!)

Mana, chinakam hukmdor, el suygan rahbar bilan bu martabaga chiranib erishmoqdan o’zga narsani o’ylamaydigan olchoqlarning asl farqi, birini biridan ajratib turadigan bosh tafovut! Shu ma’noda Bobur mirzoning kindik qoni to’kilgan Andijon eli bilan qayta diydorlashuvi payti sodiq do’sti Qosimbek bilan qilgan mana bu qisqa muloqoti katta ramziy ma’no kasb etadi:

«– El-yurtda adolat bor ekan-a!?

–Ha, mehr-u oqibat ham kuchli ekan. Faqat yuzaga chiqishi oson bo’lmas ekan!»

Yozuvchi asaridan olingan nafaqat shu parchada, balki butun romani davomida bu jiddiy masala talqinini bir zum e’tibordan chetda qoldirmaydi, ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi mangu kurashni keng ko’lamda tasvirlashga harakat qiladi. Tarixni badiiy jonlantirish, uning ishtirokchilari bo’lmish shaxslarning to’laqonli xarakterlarini qayta yaratish, o’tmish hodisalarining bugungi kun muammolari bilan tutash o’rinlarini alohida bo’rttirib ko’rsatish – bularning bari, aslida, xalqimizning ardoqli yozuvchisi Pirimqul Qodirovning «Yulduzli tunlar» («Bobur») romani, uning mantiqiy davomi bo’lmish keyingi asarlarining ham yashovchanligini ta’minlagan muhim fazilatlardir.


Savol va topshiriqlar

  1. Yozuvchi Pirimqul Qodirovni tarixiy mavzuga murojaatqilishga undagan sabablar nimalar edi, deb o’ylaysiz?
  2. Sho’ro davri rahbariyati «Yulduzli tunlar» («Bobur») romanining chop etilishiga bunchalar qattiq qarshilik ko’rsatganining bosh sababi nima bo’lishi mumkin?
  3. Mazkur romanni o’qigan yoki u asosida tayyorlangan videofilmni ko’rgan bo’lsangiz, asarning sizga eng kuchli ta’sir qilgan joyini sinfdoshlaringizga gapirib bering.
  4. Bobur va boburiylar to’g’risida nimalarni bilasiz? Ularningfaoliyati Hindiston tarixida qanday iz qoldirgan?
  5. «Yulduzli tunlar» («Bobur»)dek yirik romandan darslik uchunnega ayni shu parcha tanlanganini izohlashga harakat qiling.
  6. Sohibqiron Amir Temur hamda Bobur mirzoning insoniytabiati, sa’y-harakatlari, taqdirida qanday o’xshashlik va farqlar bor, deb o’ylaysiz?
  7. Yosh Boburjon dilidagi sarosimalik yo’qolishiga unga tortiqqilingan meros nega bunchalar kuchli ta’sir qildi?
  8. Boburning onasi va opasi harakatlari, gap-so’zlarida darslikdaaytilganidan tashqari yana qanday muhim jihatlarni payqadingiz?
  9. Qosimbek bilan Ali Do’stbek obrazlari o’rtasida qandayjiddiy farqlar bor? Shunday kishilar o’zaro do’st bo’lishlari mumkinmi? Fikrlaringizni hayotiy misollar bilan asoslashga urining.
  10. O’spirin Bobur mirzo harakatlarida uning kelgusi faoliyatidaasqatadigan qanday fazilatlarni ilg’adingiz?
  11. «Yulduzli tunlar» («Bobur») romanidan olingan parchaasosida uy inshosi yozing.
Previous articleO‘zbekiston Respublikasi sud tizimi
Next articleTog‘ay Murod hayoti va ijodi. Togay Murod