Lutfiy g’azallari haqida malumot. Лутфий ғазаллари ҳақида малумот. Лутфий газаллари хакида малумот.
«Bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul» radifli g‘azal
Meni shaydo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul,
Xor-u rasvo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
O‘qdayin qomatimizni qora qoshlig‘lar uchun
Muttasil yo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
Meni yozg‘urma «sevar» debki, mening haddim emas,
Ul tamanno qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
«Borma», derlar, «eshiki sori damo-dam», netayin,
Ko‘p taqozo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
Tori mo‘yin havasi birla qorong‘u kechada
Jonni savdo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
Dushman-u do‘st orasinda men g‘ofilni mudom,
Besar-u po qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
O‘zgadin ko‘rmaki ko‘zung yoshini, ey Lutfiy,
Ayni daryo qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul.
G‘azal an’anaviy ishqiy mavzuda bitilgan. U yetti baytdan iborat. Vazni – ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni foilotun – foilotun – foilotun – foilun (yoki foilon). Taqte’si: – V – – / – V – – / – V – – / – V – (yoki – V ~ ).
Bu asarida shoir endi besh so‘zdan iborat radif qo‘llagan («qi-ladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul»). G‘azal radifidagi barcha so‘zlar – turkiy («qiladurg‘on bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul»). Qofiyasi – arabiy-forsiy kalimalardan («shaydo – rasvo – yo – tamanno – taqozo – savdo – po – daryo») tashkil topgan.
Ko‘ngil mumtoz she’riyatimizning asosiy tasvir manbayi hisoblanadi. Chunki, tasavvuf ta’limotiga ko‘ra, Alloh kishining ko‘nglidagina aks etadi. Ishq ham – ko‘ngul ishi.
Lirik qahramon ishq bobida barcha «ayb»ni ko‘ngliga qo‘ymoqchi: uni shaydo, xor-u rasvo (matla’), qora qoshliklar uchun o‘qdayin tik qomatini yoydek egik qiladigan (ikkinchi bayt) ham – shu.
Meni sevdi deb ayblama, buni istayotgan ham – ko‘ngul (uchinchi bayt), deydi lirik qahramon. U mulohazalarini davom ettiraveradi: eshigiga tez-tez boraverma, deyishadi, lekin ko‘ngul shuni istasa (taqozo etsa), nima qilay (to‘rtinchi bayt)?
Qorong‘i kechada sochining tolasiga jonni savdo qiladigan ham (beshinchi bayt), do‘st-u dushman ichida men g‘ofil bandani qo‘lsiz-oyoqsiz qilib qo‘yadigan ham (oltinchi bayt) – shu.
Maqta’da lirik qahramon Lutfiyga murojaat etib, bu ishni bosh qadan ko‘rma, ko‘z yoshlaringni daryodek to‘kayotgan ham aynan «bu ko‘nguldur, bu ko‘ngul», deydi.
Bu g‘azal hozirgacha xonandalarimiz tomonidan sevib kuylanadi. Oradan to‘rt yuz yil o‘tib, XIX asrning birinchi yarmida Nodira Lutfiyning shu g‘azaliga o‘xshatma yozdi.
Savol va topshiriqlar
- G‘azal hajmi va mavzusi, ulardagi an’anaviylik va o‘ziga xoslik haqida so‘zlab bering.
- Lirik qahramon ishqqa mubtalo bo‘lganini nimaga to‘nkayapti va bunga sabab nima?
- Asar vazni, qofiyasi va radifini tahlil qilib bering.
- G‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan holda sharhlang.
- Bu g‘azalning keyingi shuhrati haqida nimalar deya olasiz?
- G‘azalni yodlang.
«Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu…» g‘azali
Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu,
Masaldurkim:[1] «Charog‘ tubi – qorong‘u».
Tuturmen ko‘zki, ko‘rsam orazingni, –
Ki derlar: «Oqqan ariqqa oqar su(v)».
Yuzungni tuttum ortuq Oy-u Kundin,
«Kishining ko‘zidur, ore, tarozu».
Ko‘zing qonimdin iymanmas, ajabtur, –
Ki: «Qo‘rqar, qaydakim qon ko‘rsa, hindu».
Tilar vaslingni, Lutfiy, qil ijobat, –
Ki ayturlar: «Tiloganni – tilogu».
Lutfiy – yozma adabiyot vakili. Biroq so‘z san’ati tarixidan yaxshi bilamizki, dastlab og‘zaki adabiyot yuzaga kelgan. Yozma adabiyot ana shu folklor zaminida paydo bo‘lgan. Shuning uchun o‘zbek mumtoz she’riyati taraqqiyotini xalq og‘zaki ijodi ta’siridan ayri tasavvur qilish aslo mumkin emas.
O‘qiganingiz g‘azal buning yorqin bir isboti yanglig‘ jaranglaydi. Uni muallif tamoman o‘zbek xalq maqollari asosiga qurgan. Har bir baytda shoir bittadan maqol qo‘llaydi. Maqollar go‘yo baytlar birinchi misrasida aytilgan fikrga bir isbotdek keltiriladi. Shuning uchun barcha baytlarning ikkinchi satri maqol bilan tugaydi. Shundan ham bilib oldingizki, shoir beshta bir-biriga qofiyadosh so‘z bilan tugaydigan maqol topgan. Demak, g‘azal besh baytdan iborat ekan.
G‘azal hazaji musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni «mafoiylun – mafoiylun – faulun (yoki mafoiyl)» vaznida yozilgan. Taqte’si: V – – – / V – – – / V – – (yoki V – ~).
Matla’ nihoyatda go‘zal, Lutfiyga xos lutf bilan qog‘ozga tushgan: har lahza soching oyog‘ing ostiga tushadi, shuning uchun, maqolda aytilganidek, «Chirog‘ tubi – qorong‘u». Bu yerda yorning yuzi aytilmagan holda oppoq nur taratib, yonib turgan chiroqqa qiyoslanyapti. Baytda keltirilgan maqol – juda mashhur. Biroq hozirgi zamonda shamchiroq deyarli ishlatilmagani uchun bu maqol kam qo‘llanadi. Holbuki, sham yoqilganda kuzating, rostdan ham uning tubiga nur tushmaydi, shuning uchun u yer qorong‘i bo‘ladi.
Ikkinchi baytda lirik qahramon yorning yuzini (orazini) ko‘rishga ko‘z tutayotganini aytadi, axir, maqol bor-ku: «Oqqan ariqqa oqar su(v)». Bu maqol hozir ham ko‘p ishlatiladi. Faqat endi u «Oqqan daryo oqaveradi» shaklini olgan.
Uchinchi baytda ham yuz tasviri izchil davom etadi. Shoir uni Oy bilan Quyoshdan ham ortiq deb ta’riflaydi, chunki «Kishining ko‘zi – tarozi» degan maqol bor-ku.
Shu tariqa to‘rtinchi baytda tasvir yuzdan ko‘zga o‘tib oladi. Lirik qahramonning yor ko‘zi oshiq qonidan iymanmayotgani, ya’ni qo‘rqmayotganiga ajablanayotgani bejiz emas, axir: «Hindi qayda qon ko‘rsa, qo‘rqadi» degan maqol bor edi-ku! Bu yerda «ko‘zing – hindi» deyilayotgani yo‘q, lekin ko‘z tasviri bilan maqolda «hindi» so‘zi kelishi zimdan shuni yuzaga chiqazgan.
Lutfiyning dardi – yor vasliga yetish, sababi u «Tiloganni tilogu» («Tilagan kishi tilagiga yetadi») degan maqolga umid bog‘layapti.
Ko‘rinib turganidek, asarda boshdan-oxir irsoli masal san’atidan mahorat bilan foydalanilgan. Buning badiiy-tab’iy (badiiy-estetik) jozibasi bor. Bir qofiya tizimiga tushadigan shuncha maqolni topib, ularni ustalik bilan qo‘llashi shoirning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
Savol va topshiriqlar
- Yozma adabiyotning xalq og‘zaki ijodi bilan vobastaligi haqida nimalarni bilasiz?
- G‘azal mavzusi, vazni, qofiyasini tahlil qiling.
- Matla’dagi tasvir go‘zalligi va so‘z nazokati haqida gapirib bering.
- Baytlar mazmuni va ulardagi xalq maqollarini birma-bir sharhlang.
- G‘azaldagi o‘zbek xalq maqollarini daftaringizga yozib oling, ularning hozirgi tilimizda mavjud yoki mavjud emasligini, o‘zgargan bo‘lsa, hozirgi shaklini aniqlang.
«Bu kechar jahonda, soqiy, chu emas vafo nishoni…» g‘azali
Bu kechar jahonda, soqiy, chu emas vafo nishoni,
Bari aysh birla kechsa kerak ushbu umri foniy.
Qadahe keturki, sendek Xizr-u Masih elindin,
Kishiga mayi muravvaq[2] erur obi zindagoniy.
Mayi la’li javharedurki, qilur nashot g‘amni,
G‘am ila kechurma umrung, topilur chu shodmoniy.
Manga bexabarlig‘imdin ne g‘ami hisob bo‘lg‘ay,
Chu boshimda bo‘lg‘ay ul kun bu sharobi arg‘uvoniy.
Qaridi g‘amingda Lutfiy, kel agar vafo qilursen, –
Ki kishiga qolmas oxir bu latofati javoniy.
«Holiyokim, davri ishrattur iliktin jomni…» g‘azali
Holiyokim, davri ishrattur iliktin jomni
Solmag‘ilkim, ko‘rdum asru bevafo ayyomni.
Husn davroni g‘animattur, yigitlik bot kechar,
Yaxshiliqtin banda qilg‘il emdi xos-u omni.
Bodaningki, lazzatini bilgay erdi Xizr, agar
Ichgay erdi obi hayvontek[3] mayi gulfomni[4].
Gar so‘ngaktek bo‘lmag‘aylar ul og‘iz, ko‘z fikrida, –
Kim og‘izg‘a olg‘ay oxir pista-yu bodomni.
Chun sabo kelsa qilurmen gar o‘zumni kuch bila,
Ikkilay chorlab degay to sendin ul dashnomni.
Chun duo qildim raqibg‘a, berdi dashnom ul manga,
Hayf emish ablahga qilmak izzat-u ikromni.
Kecha-kunduz chun tilarsen, Lutfiy, ul dilbar yuzin,
Zulfitek o‘t uzra qilg‘il doimo oromni.
«Haq ul kunkim, jamoling bor etibdur…» g‘azali
Haq ul kunkim, jamoling bor etibdur,
Jahon husnin borin sizga beribdur.
Pari-yu odami mundoq xo‘b ermas,
Farishta go‘yiyo ko‘ktin enibdur.
Quyosh Oydek yuzungning xijlatidin,
Qochib, to‘rtinchi ko‘k uzra chiqibdur.
Yuzung nogah ko‘rib Oydek sog‘indim,
Magar[5] hush-u xirad[6] mendin ketibdur?
Xirad ketmay netar mendek gadodin,
Qoshimg‘a ul shahi xo‘bon kelibdur?
Qilur da’voyi nur ul sham’i majlis,
Magar parvona shomimdin olibdur.
Necha bu Lutfi(y) qulg‘a javr etarsen,
Vafo qilkim, jafo haddin oshibdur!
«Ne bo‘lursan» radifli g‘azal
Ey odami(y)lar joni, parig‘a ne bo‘lursan?
Bu jism ila gulbargi tariyg‘a ne bo‘lursan?
Sendin manga nazzora tegar ul daxi gah-goh,
Sen charxi falakning qamarig‘a[7] ne bo‘lursan?
Raftor ila bir yo‘li muningdek dog‘i o‘xshash,
Ey sarvi sihi, kabki dariyg‘a ne bo‘lursan?
Yusuf kebi shirindurur asru harakoting,
Sen Misr nabot-u shakarig‘a ne bo‘lursan?
Sendek saname ko‘rman Lutfi(y) chig‘atoyda,
Chin so‘yla, Xito xo‘blarig‘a ne bo‘lursan?
«Qilg‘ali» radifli g‘azal
Ulki husn etti bahona elni shaydo qilg‘ali,
Ko‘zgudеk qildi sеni o‘zini paydo qilg‘ali.
Qosh-u ko‘zungdin qaro ko‘rguzdi bildirmay o‘zin,
Fitnaе ul boshladi olamni yag‘mo qilg‘ali.
«Kof»u «nun» naqshi yo‘q erdi andakim ushshoq uchun,
Ishq ila husning birikti sho‘r-u g‘avg‘o qilg‘ali.
Gavhari yak[8] dona qildi zoti bahrinda sеni,
Ahli dillar ko‘zini hasratta daryo qilg‘ali.
Og‘zing-u yuzung sabab bo‘ldi azal naqqoshina,
Olami g‘aybiy shahodatni huvaydo qilg‘ali.
Siz o‘tarsiz Oydеk ko‘z tungluki yonida ruh, –
O‘lturur har go‘shadin sizni tamosho qilg‘ali.
Gar qaro qayg‘u nasibim bo‘lmasa yuz soridin,
Mеn kim erdim jon bila zulfungni savdo qilg‘ali.
Sеnsiz emgakdin manga bo‘ldi o‘lum jon rohati,
Qaydadur, yo Rab, ajal, borsam taqozo qilg‘ali.
Chun saloting‘a alik bеrmas ko‘zung nazzorasi,
Lutfi(y) qul kimdur visolingni tamanno[9] qilg‘ali.
«Nozuklik ichra bеlicha yo‘q tori gisuyi…» g‘azali
Nozuklik ichra bеlicha yo‘q tori gisuyi[10],
O‘z haddini bilib, bеlidin o‘lturur quyi.
Zulfi shikastasinda u kun ongladi o‘zi,
Oylarda sinmadi bu ko‘ngulning bir orzuyi.
Mundoqki yaxshi yеrga tushubtur topib qabul,
Shak yo‘qki, muqbil ul dudog‘ing xoli hinduyi.
Qush og‘zi tеgsa la’l o‘la minqori to‘tidеk,
Yoqutung uchun onda ko‘roqsa ko‘zum suyi.
Ko‘rguzmading tushumda biror zulfi orazin,
Ey baxt, dеdikim sеnga kim, tun-u kun uyi.
Javr etsa, mеhr umidi tutarmеn hanuzkim,
Bir tavr qolmas odamining xislat-u xo‘yi.
Lutfiy boshin evurdi sochi inichka bеl ila,
Ul hindu rishta birla magar qildi joduyi?
«Suratingda xomayi sun‘ erdi tahrir ustina…» g‘azali
Suratingda xomayi sun‘[11] erdi tahrir ustina,
Chunki еtti ko‘zunga, sеhr etti tasvir ustina.
Garchi bosh birla tikildi vasfi zulfungda qalam,
Ul qaro tillik ko‘rar o‘zini taqsir[12] ustina.
Husnungiz oni nе tеb kirsun iboratqaki, aql
Dam-badam bеxud bo‘lur sharhinda taqrir[13] ustina.
Ish agar afsunga yеtsa ko‘zlaring ashkol ila,
Yuz xatoni yuklagay joduyi Kashmir ustina.
Qosh-u ko‘z-u kirpugungning fitnasidin yo‘q kalom[14],
Ul balodin, nеtayin, kеlmasa bir-bir ustina.
Chiqmadi zulfung savodindin ko‘ngul yo‘l bor uchun,
Muncha umr etib uzun tunlarda shabgir[15] ustina.
Lutfi(y)ni o‘lturma sеnsiz o‘lmagan jurmi uchun, –
Kim yurumas bandaning farmoni taqdir ustina.
Tuyuqlar
Ko‘ngluma har yonki boqsam, dog‘i bor,
Har necha dardimni desam, dog‘i bor.
Qilcha tanga bori ishqing yor edi,
Bir sori bo‘ldi firoqing, dog‘i bor.
Tuyuqni tushunib, undan zavq olish uchun, avvalo, misralar zamiridagi ma’nolarni obdon anglab olish lozim. Chunki qofiyalar da kelgan bir shakldagi so‘zlar yoxud so‘zlar turkumi anglatgan ma’nolar bir-biridan farq qilgani sababli tajnis yuzaga kelgan. Agar o‘quvchi aynan bir xil shakldagi so‘zlar yoxud so‘zlar turkumidagi ma’nolarni ajratib ola bilmasa, asar o‘z vazifasini o‘tamagan, muallifning maqsadi amalga oshmay qolgan bo‘lib chiqadi.
Shu jihatdan ushbu tuyuqning qofiyalarida quyidagi ma’nolar yashirin:
- dog‘i bor – dog‘i bor;
- dog‘i bor – otashi bor;
- dog‘i bor – yana (tag‘in)
Natijada tuyuqdan mana bunday talqin kelib chiqadi:
Ko‘nglimga har tarafdan boqsam, dog‘i bor, har qancha dardimni aytsam, otashi bor. Qildekkina tanamga bori ishqing yor edi, firoqing (sendan ayriliq) bir taraf bo‘ldi, yana bor.
Uchinchi misrada ham «bori» so‘zi bekorga ishlatilmagan.
Men sening ilkingdin, ey dil, bandamen,
Vah, qachon yetkaymen ul dilbanda men.
Bevafolarg‘a meni qilding asir,
Sen menga sultonsen, ey dil, banda men.
Ushbu tuyuqda, odatdagidek, tajnisli so‘zlar qofiya bo‘lib kelgan va ular quyidagi ma’nolarni anglatadi:
- dil, bandamen – yurak, (men) bandaman (bog‘lanib qolganman);
- dilbanda men – dilbandga men;
- dil, banda men – yurak, banda men (man).
Misralar talqin etilsa, quyidagicha ma’no kelib chiqadi:
- Men sening dastingdan, ey dil, bandaman (bog‘lanib qolganman), vah, men qachon u dilbandga yetgayman?
Meni bevafolarga asir qilding, sen menga sultonsan, ey dil, banda (fuqaro) – men.
Charxi kajraftor elidin yozamen, Chiqmadim hijron qishidin yoza men. Bir meni yorliq bila yod etmas ul,
Har necha ul shahg‘a qulluq yozamen.
Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz:
- yozamen – yozg‘iraman (shikoyat qilaman); – yoza men – yozga men;
- yozamen – yozaman (bitaman).
Satrlar ketma-ketligi asosida talqin etilganda quyidagicha fikrlar ilgari surilgani ma’lum bo‘ladi:
Charxi kajraftor (egri aylanuvchi charx, zamon) elidan noroziman, (Chunki) hijron (ayriliq) qishidan yozga chiqa olmadim. Har qancha u shohga qulluq (iltifotli maktub) yozganim bilan (to‘rtinchi misra), meni bir yorliq (maktub) bilan u yod etmaydi (uchinchi misra).
Tuyuqlar
Ko‘z yoshim tuproq ila gar qotila[16],
Kеlmagayman javridin, Haqqo, tila[17].
G‘amzasi o‘lturdi-yu ul bеxabar,
Mеn agar o‘lsam, nе g‘am ul qotila[18]?!
Kеchti umr-u tushmadi ul yor[19] ila,
Qo‘rqaram ko‘nglum bu g‘amdin yorila[20].
Bu vafosizliqki, sеndin ko‘rmisham,
E’tiqodim qolmadi hеch yor[21] ila.
Ey ko‘ngul, yorsiz sanga nе bor[22] bor?
Qaydakim ul zulfi anbarbor[23], bor.
Chеk jafo-u javr-u nozi borini,
Bir kun o‘lg‘aykim, dеgaylar: «Bor-bor!»
Bir nazar qildim, qul o‘ldum Oya[24] mеn,
Ul sababdin jon-u dilni oyamеn[25].
Gar mеni shohimg‘a еtkursa Xudoy,
Hazratingda sarguzashtim oyamеn[26].
To ishim tushti bir og‘zi tor ila,
Ko‘nglumi asrar g‘ami bir tor[27] ila.
Ko‘z tutarmеnkim, ko‘zumning suyidin
Ko‘ngli, vah, tuxmi muhabbat torila[28].
- [1] Masal – maqol.
- [2] M u r a v v a q – tozalangan, sof.
- [3] Obi hayvon – abadiylik suvi, obi hayot.
- [4] Mayi gulfom – gul rangli (qizil) may.
- [5] Magar – hozirgi tilimizdagi «-mi» so‘roq yuklamasiga to‘g‘ri keladi.
- [6] Xirad – aql.
- [7] Qamar – Oy.
- [8] Yak – bir.
- [9] Tamanno – orzu.
- [10] Gisu – soch.
- [11] Xomayi sun’ – yaratish qalami.
- [12] Taqsir – qusur, xato, nuqson.
- [13] Taqrir – tasdiqlash, so‘zlash, bayon etish.
- [14] Kalom – so‘z.
- [15] Shabgir – tong, sahar.
- [16] Qotila – qo‘shiladi, qoriladi.
- [17] Haqqotila – Xudoyo, tilasang ham.
- [18] Qotila – qotilga.
- [19] Yor – suyukli.
- [20] Yorila – yoriladi.
- [21] Yor – do‘st, yor-u do‘st.
- [22] Bor – yuk; bu yеrda tashvish, g‘am ma’nosida.
- [23] Anbarbor – xushbo‘y hidlarga to‘la.
- [24] Oya – Oyga.
- [25] Oyamеn – ayayman.
- [26] Oyamеn – aytaman.
- [27] Tor – tola, ip.
- [28] Torila – taraladi.
