Yoshdagi bola shakllanishda isixik riiojlanishiing uta ilmgini inobatga om-an holda, ayrim nsixologlar (R.Zazzo) tugilganidan to yeauklnk. davrigachp bo‘lgan psixik |1ii(>jla1gash;iining taxminan o‘rtalari, 3 yogpga to‘tri keladi, degan muloqa.zani bildiradilar, Bu yo.shdan boshlab, bolalir predm.yetlarnm U|sui1ish olamiga qadam qo‘yadilar. U endi katgalar bilai nutq orqali muomala~munosabatda bo‘la oladi va sodda axloq qoidalarita amal silm boshladilar. Katgalar bilan bo‘ladigan muloqoti xufayli bola p’1’|k)f hayot hakida ko‘proq ma’lumot oladi. Nutq – bu yoshlarda pyfaqat mulozqot,. balki bola tafakkurining rivojlaniiga va o‘zini-o‘:>i, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bulib ham kizmat qiladi.
Ilk davridagi bolalarning yetakchi faoliyat turi – nredmetlarni o‘rganish xisoblanadi. Go‘daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davridagi bolalar atrof muhitdagi narsa va hodisalarga (gisbatan ko‘proq qiziqish bilan k,araydilar. Agar, go‘dak bola qo‘liga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan ko‘zatsa, 2-3 yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o‘rganganidan so‘nggina, o‘z amaliy faoliyatida ishlata boshlaydi. Bolani dastlab, ayni shu predmetlarning qo‘llanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o‘z savoliga javob olish maqsadida ko‘pincha kattalarga chBu nyama?» degan savol bilan murojaat qiladilar. 3 yoshlar arafasida nredmetlarning vazifalarini to‘la o‘zlashtirgan bolalar, o‘z o‘yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay, balki o‘larni o‘z vazifalariga ko‘ra ishlatadilar ham. Bolaning nugqi u
1,5 yoshga qadar yetgungacha birmuncha sekinlik bilan rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 ta so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni o‘zlashtiradi, lekin o‘larni amaliyotda juda kam qo‘llaydi. 1,5 yoshdan boshlab esa, uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. Endi bola predmetlarning nomlarini aytishlarini so‘rabgina qolmay, balki bo‘ so‘zlarni o‘zi talaffuz etishga ham harakat qiladi. No‘tqining rivojlanish darajasi jadallashadi. 2 yoshlarning oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning oxirlariga borib esa, 500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi, Shuningdek, so‘zlarni ham aniq talaffo‘z etib, jumlalarni to‘gri tuza oladilar.
3.3. 1-3 yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi
Shuni alohida ko‘reatish joizki, 1,6 – 3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi, Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi ko‘rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola predmetlarni izchil, sistemali ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga tashlanib turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko‘ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning predmetli harakatlarshsh bajarishdan ko‘z bilan chamalab, harakat qilishiga o‘tishda namoyon bo‘ladi, endi u predmetning bo‘laklarini ushlab kurmasdan, balki chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yoshli bola katgalarning kursatgan namunasi, rangi, shakli va katgaligiga ko‘ra, aynan shunday predmetlarni chamalab, idrok etgan qoda,a to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so‘ngra kaggaligiga va undan keyjngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bulgan juda ko‘p predmetlar mavjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni boshlagani davrida predmetlarning rangini e’tiborga olmaydi va uziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning kursatishicha 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrag, uchburchak, to‘griburchak, ko‘nburchak) va 8 xil rangni {qizil, qovoq sariq, sariq, yashil, ko‘k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllarning maqsadga muvofiq ishlatilipsh jihatidan turli xil narsalarda turlicha namoyon bo‘lishi sababli, bu yoshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan ularning nomlarini aniq bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Katgalarning bu yoshdagi bolalardan ana shu rang va shakllarni eslab qolishini talab etishlari birmuncha noto‘gridir, buning uchun mos davr 4-5 yoshlar xisoblanadi.
Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va xarakatlarnish* nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini anglatadi, bunda predmet yoki harakatning tagnqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlargoshg nomlarini ishlatilishini funksiyalariga boglagan holda tez o‘zlashtiradi.
Ilk bolalyk davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola biror predmetni olishta harakat qila olganidan sung, uni sinchiklab o‘rganipshda ko‘rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari, asosan, ko‘rgazmali -harakatln bo‘lib, u atrof olamdagi turli bogliqliklarni o‘rganishga xizmat qiladi. o‘zidan uzoqroq turgan koptokni biroi-bir uzuiroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko‘rgan bola, ‘- endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni” tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta o‘rin tutadi. Umumlayaxtirishda nutq muhim ahamiyag kasb etadi. Masalan, soag deyilishi bilan bola qo‘l. soatini yoki devordagi osma soatai ham tushunishi mumkin, Lekin, ular turlicha bo‘lganligi bois, ularda umumshlikyai toshsh! bola uchun birmuncha qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash yordamga keladi va umumlashtirishni tashkil etadi.
2-3 yoshli bolalar ma’lum bir predmetlarning o‘rniga ularning o‘rnini bosishi mumkin deb hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan, o‘yin jarayonida bola cho‘pni qoshiq yoki termometr o‘rnida, yog‘ochdan yasalgan krovat yoki mashina o‘rnida foydalanishi mumkin. Bir predmetni boshqasi o‘rnida qo‘llash
mumkinligini anglash, bola uchui atrof-olamii bilish,
urgaiishidagi ahamiyatli burilish hisoblanadi va u dastlabki
t.kchnshurlarini yuzaga keltyaradi. Bu yoshdagi bolalar endi, asta- sek.inlik. bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqea yoki hikoyalarni, shuiingdek rasmda chiziltan narsalarni tasavvur eta oladilar. Ertaklarni eshitish jarayonida bola ertak
kaqramonlarini kimgadir o‘xshatishga Harakat qiladi, ba’zida esa u
o‘zi mustaqil ertak yoki hikoyalarni to‘t<,iy olishi ham mumkin. Ilk
bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy funksiya hisoblanib, u bilishning barcha ko‘rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalarni o‘zlashtirishida dastlab harakatli, zmotsional va obrazli xotira ishtirok etadi. Bu borada harakatli va emotsional osotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo‘ladi.
Bu davrdagi bolalarga ko‘p kitob o‘qib berish natijasida ular ertak va she’r va hikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bolaning umumiy aqliy rivojlaiishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davridagi bolalarning barchasiga xos bo‘lgan nerv sistemasining umumiy egiluvchanligi natijasidir. o‘zi va atrof hayoti haqidagi voqea va hodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ularni hali to‘diq ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.
