Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g’oyaviy tarbiyani kuchaytirishdan iborat. Bu borada kishilarimizda yot va zararli g’oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy immunitetni shakllantirish kishilar ongida bir xil g’oyani zo’r berib tiqishtirish emas, balki odamlarda oq-qorani ajratish, zararli g’oyalarga qarshi hushyor va ogoh bo’lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. 1999 yil 16 fevralь, 2004 yil martidagi Buxoro va Toshkent, shahrida 2005 yil 13 mayda Andijon shaharlarida sodir etilgan terrorchilik voqealaridan to’g’ri xulosa chiqarish kerak. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning ichki xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o’z g’oyasida mustahkam tursa, ikkilanmasa, har qanday dushman qo’llashi mumkin bo’lgan g’oyaviy tahdidlardan qo’rqmasa, bunday millatni yengish mumkin emas. Aksincha, jamiyat ichida g’oyaviy parokandalik, bo’linishlar bo’lsa dushmanlarga, ularning yot mafkuralariga yo’l ochib beradi. Bunday millatni yengish, mustamlaka qilish oson kechadi.
Demak, barqarorlik va xavfsizlik – jamiyatning ongligiga, anglangan to’g’ri tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g’oyaviy birligiga, bular esa xavfsizlik ma’rifatiga tayanadi. SHu boisdan ham har bir o’zbekistonlik millatidan, dinidan, tug’ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat’iy nazar Vatan posboni bo’lishi lozim. Mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng birinchi kafolat – o’zbekistonliklarning milliy istiqlol g’oyasi atrofida jipsligidir. Milliy istiqlol g’oyasining asosiy bosh g’oyasi va maqsadi: ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir.
Milliy istiqlol g’oyasi o’zining asosiy g’oyalari: 1) Vatan ravnaqi; 2) yurt tinchligi; 3) xalq farovonligi; 4) komil inson; 5) ijtimoiy hamkorlik; 6) millatlararo totuvlik; 7) diniy bag’rikenglikka tayanar ekan, ana shu g’oyalarga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar tashqi va ichki tahdidlarning oldini oladi. Tashqi tahdidlar – O’zbekistonning davlat chegarasidan tashqaridan kirib keluvchi, ichki tahdidlar esa O’zbekiston davlati, mamlakatning ichidan chiqayotgan tahdidlardir. Biz ko’p asrlar ana shu ichki tahdidlar tufayli mustamlakalikda yashab keldik[1].
Ichki tahdidlar – o’z Vataniga, vatandoshiga, vatandoshlariga zarar yetkazishga qaratilgan g’oya, xatti-harakatlardir.
Ana shu tahdidlar qancha keng tarqalsa, mamlakat g’oyaviy birligiga shuncha ko’p zarar yetkazadi, parokanda qiladi, hamjihatlik bo’lmaydi. G’oyaviy birligi mo’rt millatning davlat xavfsizligi ham mo’rt bo’ladi.
Ichki va tashqi tahdidlar asosan g’oyaviy bo’shliq tufayli sodir bo’ladi. Demak, g’oyaviy bo’shliq nima? G’oyaviy bo’shliq – deb, eski hukmron mafkura halokatga uchrab, u bilan bog’liq tushunchalarning qadrsizlanishi, bugungi hayot, o’tmish va kelajakka daxldor qadriyatlar, tushuncha va tasavvurlarni to’liq anglab yetmasligi oqibatida odamlarning qalbi va ongida vujudga keladigan bo’shliqqa aytiladi.
Tajovuzkor mafkuralar bunday bo’shliqdan foydalanib, o’zlarining zararli g’oyalarini singdirmoqchi va odamlarni o’z ortidan ergashtirmoqchi bo’ladi. Sobiq kommunistik partiya hukmronligi barham topgach, bizning yurtimizga ham zararli oqimlar kirib kela boshladi. Bunga davlat va nodavlat tashkilotlari hamda siyosiy partiyalarning istiqlol g’oyasini, bozor munosabatlarini odamlar ongi va qalbiga tushuntirishda sustkashlik qilgani, ijtimoiy fanlarning jamiyatimizdagi yangiliklarni vaqtida tahlil qilib bermagani, jamiyat ruhiyati va tafakkurida ro’y berayotgan murakkab jarayonlarning o’z yechimini topmagani ham sabab bo’ldi.
Sobiq sotsialistik mafkuraning illatlari fosh bo’lgach, nafaqat oddiy odamlar, hatto ziyolilar ham mafkuralarning hammasi taraqqiyot uchun zararli ekan, haqiqiy ozod va erkin bo’lish uchun har qanday mafkuradan xalos bo’lish kerak, degan fikrga borib qolgan edi. Odamlar bunyodkor va vayronkor g’oyalarning farqiga bormagani uchun shunday xulosaga kelgan edi. Biz faqat vayronkor g’oya – kommunistik mafkuradan voz kechgan edik. Bizga endi bunyodkor g’oya kerak edi. Chunki tabiatda vakuum – bo’shliq bo’lmagani kabi, mafkura sohasida ham bo’shliqqa yo’l qo’yib bo’lmaydi.
Insoniyat tarixi shundan dalolat beradiki, muayyan jamiyat taraqqiyot jarayonida bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tishida turmushning barcha sohalarida, xususan, iqtisodiyot, ijtimoiyot va siyosiy sohada bo’lgani kabi, g’oyaviy-mafkuraviy sohada ham muayyan muammolarni hal qilish zarurati paydo bo’la boshladi. Chunki o’ziga xos yangi davr, sharoit, vaziyat an’anaga aylanib qolgan g’oyalar, qarashlar, munosabatlarni o’zgartirmasdan, ma’lum mafkuraga asoslanmasdan yangi maqsadlar sari qadam tashlay olmaydi. Bu esa yangi g’oya, qarash, munosabat, mafkurani ishlab chiqishni talab etadi.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov ta’kidlagani kabi: «O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hech bir davrda milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi. Mafkura bo’lmasa har qaysi davlat va jamiyat, qolaversa, har qaysi inson o’z yo’lini yo’qotishi muqarrar» .
G`oyaviy bo’shliqqa olib keluvchi sabablar quyidagilardan iborat:
- Boshqa mafkuralarni tan olmaslik.
- Yakka hokimlik (kommunistik) g’oyasining mutlaq hukmronligi va targ’iboti
- «Yo’lboshchi sinf» mafkurasi nomigagina ijtimoiy guruhlar mafkurasi ekanligi.
- Kommunistik mafkuraning odamlar vijdon erkinligini cheklab qo’yishi, kim unga jur’at qilsa «xalq dushmani»ga aylantirilishi.
- Milliylikdan, qadriyatlardan butunlay xoli bo’lish.
- Milliy tarix, O’zbekiston tarixi, o’tmishini tan olmaslik.
- Xalqning diniga, diniy merosga, diniy qadriyatlarga mutlaqo noto’g’ri munosabat va h.k.
XX asr 90-yillarning boshlarida bunday mafkuraviy bo’shliq O’zbekistonda ham namoyon bo’ldi. Ya’ni deideologizatsiya siyosatiga olib keldi. Ana shu g’oyaviy bo’shliqning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
- Kommunistik mafkura tanazzulga uchrab uning o’rni bo’sh qoldi.
- O’zbekiston mustaqil davlat sifatida qaror topsada, uning mafkurasi ham shakllanmagan edi.
- O’tish davrida yangicha qarashlar mustahkam e’tiqodga aylanib ulgirmasdan boshqa yot va begona mafkuralarning xuruji.
- Markaziy Osiyo mintaqasidagi ekstremistik kuchlar, terrorchi to’dalarning mafkuraviy kurashni avj oldirishi va boshqa.
Bu sabablar natijasida mustaqillik yillarida, ayniqsa 1991-2005 yillar davrida mamlakatimizda ekstremistik kuchlar va terrorchi to’dalar tomonidan amalga oshirilgan buzg’unchilik, vayronchilik ishlarini misol qilib keltirish mumkin.
XX asr 90-yillarining boshlarida ayrim yoshlar, yurtdoshlarimizning zararli g’oya va mafkuralar ta’siriga tushib qolish sabablarini Prezidentimiz Islom Karimov asarlari asosida quyidagicha izohlab berish mumkin:
- Dastlabki yillarda milliy g’oya, milliy mafkura to’liq shakllanib, odamlar qalbi va ongiga singib ulgurmagani.
- O’zbekiston eski tuzumdan yangi tuzumga o’tish davrida bir qator tabiiy
qiyinchiliklarga duch kelishi.
- Bugungi kunda barcha yoshlarning serdaromad ish bilan ta’minlanmaganligi.
- Yosh ayrim soddadil yoshlarning ishonuvchanligi tufayli diniy qadriyatlarga intilish tuyg’usidan ustalik bilan foydalanishi tufayli.
- Targ’ibot-tashviqot ishlarining yetarli olib borilmaganligi (bugun bu ishni siyosiy partiyalar «Ma’naviyat va ma’rifat» markazlari, «Kamolot» ijtimoiy yoshlar tashkilotlari va h.k. olib bormoqda).
Mafkura va mafkuraviy tarbiya masalasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimiz uchun ham muhim hayotiy ahamiyatga ega. Zero, ko’zlangan maqsadlarga ushbu orzu-umid va intilishlarni o’zida mujassamlashtirgan g’oyaviynazariy qarashlar majmui bo’lmish milliy mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emas. «Men, – deb yozadi Prezidentimiz, – Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir» degan fikrini ko’p mushohada qilaman. Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir».
Bu masalaning dolzarbligi yuqorida qayd etilgan mafkura shakllarining xavfini bartaraf etish zarurligi bilan ham belgilanadi. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ularga g’oya va ma’rifat bilan qarshi kurashish lozim. Mamlakatimizdagi mavjud ijtimoiy hamkorlik, milliy birlik va hamjihatlikni saqlab qolish va rivojlantirish yo’li bilangina qo’lga kiritilgan istiqlolni himoya qilamiz. Xalqaro hamjamiyat, shu jumladan tarix taqozosi bilan aloqalar kuchli rivojlangan davlatlar bilan teng huquqli, izzat-ikromli munosabat, o’zaro manfaatli aloqalar esa mustaqillikni mustahkamlashning muhim omili bo’lib xizmat qiladi. Ana shundagina mintaqamiz hech qachon tsivilizatsiyalar to’qnashmaydigan, balki ular bir-biriga ta’sir etib, bir-birini boyitishning ibratli namunasini beradigan makonga aylanadi.
Mafkuraviy ta’sir va tahdidlar haqida gap ketar ekan, ularni aniqlash, baholash, xususiyatlarini yaqqol ko’rsatish uchun O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov tomonidan ilmiy muomalaga bir qator tushunchalar kiritilganligini qayd etish lozim. Ular qatorida «mafkuraviy immunitet», «mafkuraviy profilaktika» kabilardir. Ana shu tushuncha-larning mazmuni oydinlashtirilganda hozirgi dunyoda kechayotgan mafkuraviy jarayonlarning xarakterini yanada yaqqolroq tasavvur qilish imkoni tug’iladi.
Mafkuraviy immunitetni hosil qilish. Mafkuraviy immunitet – ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaktsion, buzg’unchi xarakterdagi g’oyaviy tashabbuslarga bardosh bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo’l keladi»[2]. «Mafkuraviy immunitet» tushunchasini birinchi bor Prezidentimiz Islom Karimov ishlatgan va unga quyidagicha ta’rif bergan: «Ma’lumki, har qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimiz yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga sog’lom munosabatni qaror toptirishimiz, ta’bir joiz bo’lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur».
Immunitet lotincha (immunitatis) so’zidan olingan bo’lib, biror narsadan xalos, ozod va farig’ bo’lish, qutilishni, muayyan kasallikni qo’zg’atuvchi virusga, dardga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini (masalan, inson tanasi immuniteti) bildiradi. «Immunitet» so’zining ma’nosi organizmning doimiy ichki barqarorligini saqlash uning turli xususiyatlarga va ta’sirlaridan himoyalanishi, qarshilik ko’rsatishi, rezistentligini bildiradi. Shuningdek, u daxlsizlik ma’nosini ham anglatadi, (masalan, deputatlik immuniteti, diplomatik immuniteti).
Demak, mafkuraviy immunitet – davlat va millatning ma’naviy birligi, ma’naviy sog’lomligini himoya qiluvchi g’oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. Aslida organizmni infektsion agentlar va boshqa yot moddalardan himoya qilish omillari tabiati bo’yicha uchga bo’linadi:
- Filogenetik immunitet – anatomik va fiziologik belgisiga ko’ra nasldan naslga o’tadigan himoyaviy rezistentligi. Bunda organizm yuqumli kasalliklarga chidamli bo’ladi.
- Tug’ma immunitet (turga xos, tabiiy), nasbatan chidamli, nasldan naslga o’tadigan xarakterga ega.
- Orttirilgan immunitet – hayot davomida orttirilgan immunitet. U o’zo’zidan namoyon bo’lmaydi. Uning namoyon bo’lishi uchun ichki yoki tashqi g’oyaviy ta’sir bo’lishi kerak[3].
Milliy g’oya asosidagi mafkuraviy immunitet, avvalo, har bir vatandoshimizning mustahkam e’tiqod va yuksak dunyoqarashga ega bo’lishini taqozo etadi. Insonning ko’plab xususiyatlari tug’ma bo’lsa, mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish zarur. Ikkinchidan, har bir avlod uchun o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Uchinchidan, immunitet tizimi shakllan-sagina mafkuraviy daxlsizlikni ta’minlaydi.
G`oya faqatgina inson qalbini egallaganda, inson ma’naviy-ruhiy holatining uzviy qismiga aylangandagina harakatga da’vat etuvchi, rag’batlantiruvchi kuchga, harakat uchun qo’llanmaga aylanadi. Shuning uchun ham bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini ham egallash mafkuraviy kurashning bosh maqsadi bo’lib qolmoqda. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va birinchi unsuri, bu bilimdir. Ammo bilimlar ko’p… Ikkinchi asosiy qismi ana shu bilimlar zamirida shakllanadigan qadriyatlar tizimidir. Uchinchi unsuri: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy sohalardagi aniq mo’ljal va maqsadlar tizimi bilan bog’liq.
Talaba mafkuraviy immunitetining tarkibini: 1) mafkuraviy bilim; 2) histuyg’u; 3) iroda; 4) ko’nikma va 5) malakalar tashkil qiladi.
Mafkuraviy immunitet milliy mustaqillikning afzalligiga ishonch asosida quriladi. Ishonch esa ishontirish va tushuntirish natijasida hosil bo’ladi. Masalan, O’zbekiston – dunyoviy davlat diniy davlatni taqqoslash natijasida tushuncha hosil bo’ladi.
Demak, mafkuraviy immunitetni shakllantirish muayyan vaziyatda insonning o’zi, xalqi, Vatani manfaatlari birligidan kelib chiqib, yot g’oyalarga qarshi tura olish malakalaridir.
[1] Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005. 93-бет.
[2] Фалсафа: Қомусий луғат. -Т.: Шарқ, 2004. 160-бет.
[3] Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи учун дарслик. -Т.: Академия, 2005. 95-бет.
