Mavzu: Xalqaro terrorizm va terroristik tashkilotlar
Reja:
- Terrorizm tushunchasi
- Xalqaro terrorizm
- Terroristik tashkilotlar
- Bugungi kunda terrorizmga qarshi amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar.
Terrorizm–jamiyatda beqarorlik keltirib chiqarish, aholining keng qatlamlarida vahima va qo`rquv uyg`otishga qaratilgan siyosiy kurashning o`ziga xos usulidir. U yashirin ruhdagi tashkilotlar tomonidan beqarorlik keltirib chiqarish orqali davlat hokimiyatini egallash maqsadida qo`llaniladi. Terrorchi uyushmalar ommaviy bo`la olmaganligi uchun ham ko`p hollarda aholining keng qatlamlari nomidan harakat qilish taassurotini uyg`otish maqsadida diniy shiorlardan niqob sifatida foydalanadilar.
Terrorizmning eng asosiy xususiyatlardan biri bunday harakat tarafdorlarining “zo`rlik davlatni parokandalikka olib keladi”, degan g`oyaga asoslanib harakat qilishlariga yaqqol ko`rinadi. Terrorizmning yana bir xususiyati hech qanday urush bo`lmayotgan, tinchlik hukmronlik qilayotgan, jamiyatda demokratik institutlar faoliyat ko`rsatayotgan bir sharoitda muqobil usullarni atayin inkor etgan holda siyisiy masalalarni zo`rlik yo`li bilan hal qilishga intilishda ko`rinadi. Bunday siyosiy masalalar o`z navbatida hududiy, etnik, diniy yoki boshqa shakl-u shamoyil kasb etishi mumkin. Ma`lumotlarga ko`ra, 2000-2006-yillar orasida dunyoning 112 mamlakatida 14 ming 934 ta terrorchilik amaliyoti sodir etilgan.
Terrorizm – G’arb madaniyatidagi “irhob-terrorizm” tushunchasining ma’nosi haqida Qohira Dorulfununi o’qituvchisi doktor Yahyo Abdulmubdiy shunday deydi: “”Irhob” so’zi ingliz tilida “terror” so’ziga “ism” qo’shimchasini qo’shish bilan (terrorism) “qo’rquv”, “dahshat” ma’nolarini ifodalaydi. Agar “terrorize” fe’li shaklida iste’mol qilinsa “qo’rqitdi”, “dahshatga soldi” ma’nolarini bildiradi”
“Terrorizm” istilohi ilk bor G’arb madaniyatida jumhuriyatchi Yakobinchilar davrida, tarixiy Fransiya burjua inqilobi ushbu inqilobga qarshilik ko’rsatgan burjua tarafdorlari bilan qirol tarafdorlari o’rtasidagi ittifoqqa qarshi qo’llagan kuch ishlatish siyosati uchun iste’mol qilingan. “Reign of Terror” deb nomlangan bu terrorchilik oqibatida 300 000 (uch yuz ming)dan ortiq shubhali odam qamaldi, 17 000 (o’n yetti ming) kishi qatl etildi va minglab begunoh kishilar qamoqxonalarda tergovsiz, mahkamasiz o’lib ketdi.
Ba’zilar “terrorchilik” istilohi tarixning bundan-da qadimroq davrlarida ham iste’mol qilinganini taxmin qilishadi. Ularning fikricha, terrorchilik bashariyat tarixining har bir davrida jahonnning barcha davlatlarida bo’lgan va bo’lib kelmoqda. Yunonlik tarixchi Ksenofon (Xenophon – meloddan avval (m.a.) 430-349 yy.) G’arb madaniyati haqida so’z yuritar ekan, ruhiy ta’sirlarning urushga, terrorchilikning esa xalqlarga o’tkazadigan ta’siri haqida to’xtalib o’tadi.
- Tiberius (Tiberius – 14-37 yy.) va Kaligula (Caligula – 37-41 yy.) singari ba’zi Rim hukmdorlari o’z saltanatlariga qarshi bo’lganlarni bo’ysundirish uchun zo’ravonlik, mol-mulklarni musodara qilish va o’lim jazosini qo’llar edilar.
- Germaniyada Adolf Gitler tuzgan fashistlar hukumati, Sovet Ittifoqida Iosif Stalin boshliq kommunistlar hukumati kabi ba’zi hukumatlar terrorchilikni o’z siyosiy rejalarining ajralmas bir bo’lagi deb hisoblaganlar. Shuning uchun ham, iqtisodiy, siyosiy va madaniy manfaatlarni ro’yobga chiqarish uchun g’oyaviy-ideologik pardalar ortida davlat terrorchiligini amalga oshirganlar.
- Jahonda yuzlab terrorchilik uyushmalari mavjud. Ular ichida eng ko’zga ko’ringanlari: Olmoniyadagi “Bader maynxuf”, Italiyadagi “Qizil gvardiya”, Yaponiyadagi “Qizil Armiya”, Irlandiyadagi “Respublikachilar Armiyasi”, Perudagi “Nurli tuproq” va Bask orolidagi “ETA” uyushmasi. “ETA” – g’arbliklarning aytishicha, yigirmanchi asr tarixidagi eng mashhur terrorchilik uyushmasi hisoblanadi.
Amerika Qo’shma Shtatlari ham qora tanlilarni va o’zgacha fikrlovchilarni yo’q qilish bilan dong taratgan “Kukluksklan” tashkiloti kabi jahondagi yuzlab terrorchilik uyushmalariga in bo’lib kelgan.
Yahudiylar ham tarixdagi ilk terrorchilik uyushmalarining o’chog’i bo’lib, jahondagi eng mashhur “Hagana”, “Argun” va “Shtern” nomli terrorchilik tashkilotlarini tuzgan xalqdir.Hatto Isroil davlatining o’zi – bashariyat uchun benazir terrorchilik timsoliga aylanib qoldi.Bu haqiqatni ochiq idrok etish uchun Isroil davlati tashkil topganidan beri qo’l urgan og’ir jinoyatlarga bir nazar tashlash kifoya.
- Sosiolog Aleks Shmidtning terrorchilik tushunchasiga oydinlik kiritish uchun yuzta mutaxassis va olimga bergan savollariga olgan javoblar, uning siyosiy terrorchilik haqida yozgan kitobida (1983 yil) mavjud. Uning so’rovlariga mazkur mutaxassislar bergan javoblarning mushtarak xulosasi quyidagicha:
- terrorchilik – aniq cheklangan mohiyatga ega bo’lmagan tushunchadir;
- birta’rifningo’zibuistilohningbarchama’nolariniqamrayolmaydi;
- turlita’riflarterrorchilikningturliqismlarigamushtarakbo’lib, ukimgaqaratilganekanigavaqurbonlarigaqarabbelgilanadi.
“RobitatulOlamilIslamiyya” (IslomOlamiLigasi) qoshidagiIslomiyFiqhUyushmasi “terrorchilik”ni: “Terrorchilik – shaxslaryokijamoatlaryoxuddavlatlartarafidaninsonningdini, qoni, aqli, molivanomusigaqarshiishlatiluvchizo’ravonlikdir. Terrorchilik – qo’rqitish, ozorlash, tahdidsolish,
nohaqo’ldirishvaYeryuzidabuzg’unchilikyoyishningbarchaturlarinio’zichigaoladi ”- debta’rifladi.
Bundantashqari, g’arblikmutafakkirolimlarvatashkilotlar “terrorchilik” haqidao’nlabta’riflaraytganbo’lib, ularningbarchasi
“Siyosiymaqsadlarniro’yobgachiqarishyo’lidaqonuniybo’lmagankuchvatahdidniis hgasolish” ta’rifidamushtarakdir.
ShundayolimlardanbiriJonatanUayt,
terrorchilikkaoidmavzugakirishishishdanavval (1991 yil) unisiyosiyyo’nalishlartarafidantushunishbilankifoyalanmasligimizzarurliginiuqtir adi.Chunkisosiologiyafanibumavzugakattae’tiborbermoqdavaterrorchiliktushunch asiningyagonata’rifiyo’qekaninita’kidlamoqda.
ShuninguchunhamJonatanUaytterrorchilikniturlita’riflarnio’zichigaolgano’lchovl arbilanta’riflashkerak, debtaklifqiladi:
- terrorchilikningoddiyvasoddata’rifi. Ya’ni,
“xavftug’dirishvayo’nalishnio’zgartirishmaqsadidagizo’ravonlikvatahdid”;
- terrorchilikta’rifiuchunqonuniyqolip-o’lchov. Ya’ni, “terrorchilik – qonunnipoymolqiladiganvadavlattarafidanjazolashnitaqozoetadiganjinoiyzo’ravo nlik”;
- terrorchilikningtahliliyta’rifi. Ya’ni,
harbirterrorchilikortidaturganmuayyanijtimoiyvasiyosiyomillar;
- davlatningterrorchiliknihimoyaqilishita’rifi. Ya’ni,
ayrimguruhlarningayrimdavlatlarpanohidaboshqadavlatlargahujumqilishuchunterr orchilikqilishlari;
- Ya’ni,
davlathukumatiningo’zfuqarolariganisbatanterrorchilikfoliyatidabo’lishi.(Isroilbu ngayaqqolmisolbo’laoladi).
Xalqaroterrorchilikningyoyilishigayordamchibo’lganbuomillardantashqari, hozirdayangiomillarhampaydobo’lganki, ularterrorchilikningxalqaroxatarlariniyanadaoshiradi.Masalan:
ko’plabdavlatvahukumatlarningxalqaroterrorchilikuyushmalaribilanhamkorlikqili shi, xalqaroterrorchilikuyalarivatiziminingsaratonkasalligidekyopirilishi, buuyushmalarningyangivarivojlangantelekommunikasiyatizimidanma’lumotlarto’ plashuchunustalikbilanfoydalanishihamdataraqqiytopganilmiyjihozlarbilanta’minl anishikabi. Buuyushmalarningbarchasig’arbterrorchilikuyushmalaribo’lib, ularninga’zolariIslomdinigamansubemasdir.
Terrorchilikvaozodlikharakati
Menimcha, terrorchilikbilanmustamlakagaqarshiolibborilayotganozodlikharakatlario’rtasiniar
alashtiribyuborish “terrorchilik” ta’rifivatushunchasidakelishaolmaslikningasosiyomilidir. Shuninguchunham, g’arb, asosanAmerikatarafiFalastinvaLivanjanubidagiIsroilgaqarshi, shuningdekIroqdagiAngloAmerikabosqinchiligigaqarshiolibborilayotganozodlikharakatlarini “terrorchilik” deyatavsiflamoqda. “Hizbulloh”, “Hamas”, “IslomiyJihod” va
“FalastinOzodlikTashkiloti”
kabiuyushmavatashkilotlarAmerikaTashqiIshlarvazirligiraportlarida
“terrorchitashkilotvauyushmalar” qatoridano’rinolgan.
Bundanajablanmasahambo’ladi, chunki,
Semtog’aninghujjatlaridaisroilvaamerikaliklarqilayotganjinoyatlar “terror” va “terrorchilik” jumlalariqaydetilganpaytdatilgaolinmaydi!!
Terrorizm
G’arb madaniyatidagi “irhob-terrorizm” tushunchasining ma’nosi haqida Qohira Dorulfununi o’qituvchisi doktor Yahyo Abdulmubdiy shunday deydi: “”Irhob” so’zi ingliz tilida “terror” so’ziga “ism” qo’shimchasini qo’shish bilan (terrorism) “qo’rquv”, “dahshat” ma’nolarini ifodalaydi. Agar “terrorize” fe’li shaklida iste’mol qilinsa “qo’rqitdi”, “dahshatga soldi” ma’nolarini bildiradi” (4).
“Terrorism” istilohi ilk bor G’arb madaniyatida jumhuriyatchi Yakobinchilar davrida, tarixiy Fransiya burjua inqilobi ushbu inqilobga qarshilik ko’rsatgan burjua tarafdorlari bilan qirol tarafdorlari o’rtasidagi ittifoqqa qarshi qo’llagan kuch ishlatish siyosati uchun iste’mol qilingan. “Reign of Terror” deb nomlangan bu terrorchilik oqibatida 300 000 (uch yuz ming)dan ortiq shubhali odam qamaldi, 17 000 (o’n etti ming) kishi qatl etildi va minglab begunoh kishilar qamoqxonalarda tergovsiz, mahkamasiz o’lib ketdi.
Ba’zilar “terrorchilik” istilohi tarixning bundan-da qadimroq davrlarida ham iste’mol qilinganini taxmin qilishadi. Ularning fikricha, terrorchilik bashariyat tarixining har bir davrida jahonnning barcha davlatlarida bo’lgan va bo’lib kelmoqda. Yunonlik tarixchi Ksenofon (Xenophon – meloddan avval (m.a.) 430-349 yy.) G’arb madaniyati haqida so’z yuritar ekan, ruhiy ta’sirlarning urushga, terrorchilikning esa xalqlarga o’tkazadigan ta’siri haqida to’xtalib o’tadi (5).
- Tiberius (Tiberius – 14-37 yy.) va Kaligula (Caligula – 37-41 yy.) singari ba’zi Rim hukmdorlari o’z saltanatlariga qarshi bo’lganlarni bo’ysundirish uchun zo’ravonlik, mol-mulklarni musodara qilish va o’lim jazosini qo’llar edilar.
- Germaniyada Adolf Gitler tuzgan fashistlar hukumati, Sovet Ittifoqida Iosif Stalin boshliq kommunistlar hukumati kabi ba’zi hukumatlar terrorchilikni o’z siyosiy rejalarining ajralmas bir bo’lagi deb hisoblaganlar. Shuning uchun ham, iqtisodiy, siyosiy va madaniy manfaatlarni ro’yobga chiqarish uchun g’oyaviy-ideologik pardalar ortida davlat terrorchiligini amalga oshirganlar.
- Jahonda yuzlab terrorchilik uyushmalari mavjud. Ular ichida eng ko’zga ko’ringanlari: Olmoniyadagi “Bader maynxuf”, Italiyadagi “Qizil gvardiya”, Yaponiyadagi “Qizil Armiya”, Irlandiyadagi “Respublikachilar Armiyasi”, Perudagi “Nurli tuproq” va Bask orolidagi “ETA” uyushmasi. “ETA” – g’arbliklarning aytishicha, yigirmanchi asr tarixidagi eng mashhur terrorchilik uyushmasi hisoblanadi.
Amerika Qo’shma Shtatlari ham qora tanlilarni va o’zgacha fikrlovchilarni yo’q qilish bilan dong taratgan “Kukluksklan” tashkiloti kabi jahondagi yuzlab terrorchilik uyushmalariga in bo’lib kelgan.
Yahudiylar ham tarixdagi ilk terrorchilik uyushmalarining o’chog’i bo’lib, jahondagi eng mashhur “Hagana”, “Argun” va “Shtern” nomli terrorchilik tashkilotlarini tuzgan xalqdir.Hatto Isroil davlatining o’zi – bashariyat uchun benazir terrorchilik timsoliga aylanib qoldi.Bu haqiqatni ochiq idrok etish uchun Isroil davlati tashkil topganidan beri qo’l urgan og’ir jinoyatlarga bir nazar tashlash kifoya.
- Sosiolog Aleks Shmidtning terrorchilik tushunchasiga oydinlik kiritish uchun yuzta mutaxassis va olimga bergan savollariga olgan javoblar, uning siyosiy terrorchilik haqida yozgan kitobida (1983 yil) mavjud. Uning so’rovlariga mazkur mutaxassislar bergan javoblarning mushtarak xulosasi quyidagicha:
- terrorchilik – aniq cheklangan mohiyatga ega bo’lmagan tushunchadir;
- birta’rifningo’zibuistilohningbarchama’nolariniqamrayolmaydi;
- turlita’riflarterrorchilikningturliqismlarigamushtarakbo’lib, ukimgaqaratilganekanigavaqurbonlarigaqarabbelgilanadi.
“RobitatulOlamilIslamiyya” (IslomOlamiLigasi) qoshidagiIslomiyFiqhUyushmasi “terrorchilik”ni: “Terrorchilik – shaxslaryokijamoatlaryoxuddavlatlartarafidaninsonningdini, qoni, aqli, molivanomusigaqarshiishlatiluvchizo’ravonlikdir. Terrorchilik – qo’rqitish, ozorlash, tahdidsolish,
nohaqo’ldirishvaYeryuzidabuzg’unchilikyoyishningbarchaturlarinio’zichigaoladi ”- debta’rifladi.
Bundantashqari, g’arblikmutafakkirolimlarvatashkilotlar “terrorchilik” haqidao’nlabta’riflaraytganbo’lib, ularningbarchasi
“Siyosiymaqsadlarniro’yobgachiqarishyo’lidaqonuniybo’lmagankuchvatahdidniis hgasolish” ta’rifidamushtarakdir.
ShundayolimlardanbiriJonatanUayt,
terrorchilikkaoidmavzugakirishishishdanavval (1991 yil) unisiyosiyyo’nalishlartarafidantushunishbilankifoyalanmasligimizzarurliginiuqtir adi.Chunkisosiologiyafanibumavzugakattae’tiborbermoqdavaterrorchiliktushunch asiningyagonata’rifiyo’qekaninita’kidlamoqda.
ShuninguchunhamJonatanUaytterrorchilikniturlita’riflarnio’zichigaolgano’lchovl arbilanta’riflashkerak, debtaklifqiladi:
- terrorchilikningoddiyvasoddata’rifi. Ya’ni, “xavftug’dirishvayo’nalishnio’zgartirishmaqsadidagizo’ravonlikvatahdid”;
- terrorchilikta’rifiuchunqonuniyqolip-o’lchov. Ya’ni, “terrorchilik –qonunnipoymolqiladiganvadavlattarafidanjazolashnitaqozoetadiganjinoiyzo’ravo nlik”;
- terrorchilikningtahliliyta’rifi. Ya’ni, harbirterrorchilikortidaturganmuayyanijtimoiyvasiyosiyomillar;
- davlatningterrorchiliknihimoyaqilishita’rifi. Ya’ni,
ayrimguruhlarningayrimdavlatlarpanohidaboshqadavlatlargahujumqilishuchunterr orchilikqilishlari;
- Ya’ni, davlathukumatiningo’zfuqarolariganisbatanterrorchilikfoliyatidabo’lishi.(Isroilbu ngayaqqolmisolbo’laoladi).
Xalqaroterrorchilikningyoyilishigayordamchibo’lganbuomillardantashqari, hozirdayangiomillarhampaydobo’lganki, ularterrorchilikningxalqaroxatarlariniyanadaoshiradi.Masalan:
ko’plabdavlatvahukumatlarningxalqaroterrorchilikuyushmalaribilanhamkorlikqili shi, xalqaroterrorchilikuyalarivatiziminingsaratonkasalligidekyopirilishi, buuyushmalarningyangivarivojlangantelekommunikasiyatizimidanma’lumotlarto’ plashuchunustalikbilanfoydalanishihamdataraqqiytopganilmiyjihozlarbilanta’minl anishikabi. Buuyushmalarningbarchasig’arbterrorchilikuyushmalaribo’lib, ularninga’zolariIslomdinigamansubemasdir.
Bugungi kunda yurtboshimiz tashabbuslari bilan, mustaqil O`zbekistonimizda olib borilayotgan ishlar samarasi o`laroq, yurtimiz tinch, osmonimiz musaffo. Davlatimizda yuqorida qayd etilgan terroristik tashkilotlarni tuzish, tashkil etish va ularga amaliy va moddiy yordam ko`rsatish qat`iyan man etiladi. Bu haqda bosh qomusimiz Konstitusiyamizda ham belgilab qo`yilgan.“Konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi, davlatning suverenetiga tahdid soluvchi noqonuniy tashkilotlarni tuzish man etiladi”,- 57-modda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
- A.Karimov “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch”
- O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
- www.talaba.su
